بخشی از مقاله
چکیده
گونه شناسی از مباجث و موضوعات حائز اهمیت در معماری بوده و از جایگاه ویژه ای در مباحث نظری برخوردار است. گونه شناسی از سالها قبل در علوم مختلف مورد استفاده بوده و در دهه های اخیر با توجه به نیاز های احساس شده در زمینه های هویت ، فرهنگ و معماری، بیشتر از سایر مواقع ذهن پژوهشگران و محققان را به خود جلب کرده است. این مقاله بر پایه مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و با رویکردی تحلیلی - توصیفی و با هدف تشریح و توضیح وجوه مختلف گونه و گونه شناسی در معماری به عنوان یکی از ارکان معماری معاصر صورت گرفته است . در راستای نیل به اهداف پژوهش، بعد از شناخت موضوع و ارائه تعاریفی در این خصوص، به بررسی تاریخچه و سابقه موضوع پرداخته می شود. سپس نظریات و تفاسیر و مبانی نظری حاکم در این مقوله مورد کنکاش قرار گرفته و در ادامه به بررسی روشها و اهداف گونه شناسی مدرسه موراتوری پرداخته می شود.
مقدمه
گونه شناسی که از قرن هجدهم در علوم مختلف کاربرد داشته با هدف دسته بندی و تقسیم بندی اشیاء بر اساس ویژگی های آنها بوده که این روش در معماری نیز استفاده شده است. گونه در تعاریف به آنچه که با آن چیزی نشانه گذاری یا بازشناسایی شود، و یا هرچیزی که دارای وِیژگی سمبولیک یا یک نماد باشد، گفته می شود. این نشانه گذاری و شناخت در معماری نیز مورد توجه قرارگرفته بصورتیکه در ادوار مختلف، بنا ها را براساس ویژگی های آنها و اهدافی که پژوهشگر دنبال می کرده است، به روشها و شیوه های خاصی دسته بندی کرده اند که این روشها هرکدام دارای پشتوانه فکری و مبانی نظری ویژه ای می باشند. لذا در این خصوص به بررسی نظریه ها و روشهای گونه شناسانه پرداخته و به این سوالها اندیشیده خواهد شد که نقش گونه شناسی در معماری چیست ؟ و اینکه چگونه می توان از گونه شناسی در حل بحرانهای فرهنگی معاصر استفاده نمود؟
روش تحقیق
این پژوهش بر پایه مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و با رویکردی تحلیلی - توصیفی و با هدف تشریح و توضیح وجوه مختلف گونه و گونه شناسی در معماری به عنوان یکی از ارکان معماری معاصر صورت گرفته است
گونه و گونه شناسی:
سنخ شناسی، نوع شناسی، نشانه شناسی [1] واژه تیپولوژی از ریشه کلمه تیپ گرفته شده است. انتقال اطلاعات پراکنده از دنیای معماری به ضمیر ناخودآگاه و محصول واحد آن ، نمود عینی چیزی به نام گونه یا تیپ را داشته است [2] گونه از ریشه کلمه تایپ است که معادل واژگانی چون مدل، نمونه، فرم، دسته و نماد می باشد و در حالتی کلی گروه خاصی با ویژگیها یا علامتهای مشخص و یکسانی گفته می شود که بر اساس همین وجوه مشترک دسته بندی می شوند .[2] این وجه اشتراک در مقامی است که از آن تبعیت شده و قابل تکرار است.
نوربرگ شولتز معتقد است که گونه ها هستند که پیش شناخت از خود اشیا را ممکن می سازند و بدین ترتیب ادراک را از » هم با داده های حسی « به » فهمیدن خود اشیا ، آن سان که آگاهی داده می شوند « آرتقا می بخشد [3] تیپولوزی به معنی علم مطالعه گونه ها یا تحلیل تطبیقی و دسته بندی شاخصه های ساختاری یا غیر از آن در قالب گونه ها به کار می رفت [4] گونه شناسی یا تیپولوژی نیز روشهای شناخت این ویژگیهای متشرک و دسته بندی آنها می باشد. گونه شناسی در واقع سنخ شناسی ، نوع شناسی و نشانه شناسی است [1]
گونه فرم کلی، ساختار یا شخصیت یک گروه یا رده بندی معین از اشیا است، مدلی که چیزی بعد از آن و از روی آن ساخته می شود [5] گونه یک الگوی تجریدی نیست بلکه ترکیبی از ویژگی های اصلی یک ساختمان و شکل مادی شده ی چندین مفهوم، اصل و مشخصه است که توسط یک تمدن و در گذر تاریخ پذیرفته شده است [6] کانیگا در مورد گونه اعتقاد دارد : هستی ذهنی یک شی در هیئت » تجربه ی آن شی « جدا از وجود فیزیکی آن یا هستی پدیدار شناسانه ی آن [7] گونه شناسی مطالعه تطبیقی اشیا محیط مصنوع به منظور تقسیم آن ها به گونه های متمایز است.
این مطالعه می تواند از دید ویژگیهای فیزیکی یا سایر جنبه های اشیا باشد [8] و بدین سان گونه عملی است که بیش از هر چیز به نگرش شخص پژوهشگر و هدف آن از انجام گونه شناسی بستگی دارد به عنوان مثال در معماری پژوهشگر مباحث اقلیمی بناها را براساس مسائل و ویژگیهای اقلیمی دسته بندی می کند در حالی که پژوهشگر مسائل فرهنگی از دید فرهنگی به موضوع نگریسته و اینگونه دسته بندی می کندیا در علم جرافیا محقق جعرافیدان زمین را از لحاظ آب و هوایی یا توپوگرافی دسته بندی کرده و به تشریح ویژگیهای آنها می پردازد.
گونه شناسی در معماری
گونه شناسی در معماری از حدود 2000 سال پیش با انتشار کتابی به عنوان " ده کتاب " اثر ویتریوس معمار مشهور یونانی روایج پیدا کرد . ویتریوس در این کتاب بناهای یونانی را بر اساس کاربری آنها مانند خانه ها، معابد و ... دسته بندی کرده کرده است که هر کدام از آنها به زیر مجموعه و زیر شاخه هایی تقسیم شده اند. در ایران نیز خیاث الدین جمشید کاشانی در بخشی از اثر مشهور خود به عنوان مفتاح الحساب به دسته بندی و گونه شناسی طاق، قوس، گنبد، مقرنس می پردازد و در این راستا جداول محاسبتی ویژه و منحصر به فردی ارائه می کند.
[2] گونه شناسی در معماری در دو حوزه مکانی قابل بررسی می باشد: اولی جنوب اروپا و در کشور هایی همچون ایتالیا و فرانسه که در این حوزه جنبه های نظری گونه شناسی معماری حائز اهمیت بوده و در مباحث نظری گونه شناسی فعالیت اساسی داشتند همانند مدرسه موراتوری که به بحث تاریخی - تکاملی معماری می پردازد و دومین حوزه ، حوزه شمال اروپا بوده که در آن به مباحث گونه شناسی شکلی بیشتر اهمیت داده شده و بناها براساس فرم و شکل مورد بررسی قرار گرفته و دسته بندی شده است. [2]
معماران مدرن به دلیل اینکه گونه و مدل مانع خلاقیت و ابتکار دانشجویان و معمارن می شود را رد کرده و کاربرد آن را در معماری به کلی مردود می دانند به همین دلیل به آین گونه ها گونه مانع یا گونه انجامد کننده نیز اطلاق می شود. کارودکالو از این نوع گونه ها به استریو تایپ نام می برد [9] این دخالتها در حالی است که گونه و تیپ نمودن فضاها در انبوه سازی به صورتی گسترده و وسیع از سوی معمارن مدرن بکار گرفته شده و هیچ گونه انجامد یا بازدارندگی رخ نداده است.
در معماری معاصر ایران از سال 1350 با گونه شناسی اقلیمی که توسط مهندس توسلی انجام گرفت گونه شناسی معماری جانی دوباره یافت در این راستا پیرنیا در کتاب سبک شناسی معماری ، گونه شناسی معماری ایرانیرا بر اساس سبکها و ویژگیهای معماری مشترک بناها انجام می دهد .[10] معماریان در کتاب معماری ایرانی بناهای معماری ایران را ابتدا بر اساس نوع کاربری و عملکرد مجموعه دسته بندی کرده و اصول معماری ایرانی - نیارش ، پزهیر از بیهودگی و ... - را مورد کنکاش قرارداده و در بررسی خانه های ایرانی از روش گونه شناسی موراتوری استفاده کرده است [11]
در دیگر کتابهای خود بناهای مسکونی ایران را به دو گونه درونگرا و برونگرا تقسیم نموده است.
گونه های مسکونی درون گرا را در دو شاخصه دارای حیاط مرکزی و فاقد حیاط مرکزی بررسی می کند سپس در بحث گونه شناسی از فرم بنا - یک جبهه، دو جبهه و ... - و نیز نحوه قرار گیری و استقرار بنا در سایت بهره می گیرد .[12] بناهای مسکونی برونگرا را نیز همانند گونه های درونگرا در دو حالت کلی حیاط دار و فاقد حیاط مرکزی و سپس از لحاظ تعداد طبقات، تعداد حیاط، ساختمایه و ... مورد بررسی قرار داده است [13]
نظریه هایی در گونه و گونه شناسی
نظریه ها و اندیشه ها در خصوص گونه و گونه شناسی و نیز سیر تاریخی و روند تکاملی آن در معماری توسط مورخ معماری به نام ویلدر در سه دوره به شرح ذیل تقسیم بندی و بررسی شده است:
-1 دوره روشنگری و خردگرایی
متفکران در عصر روشنگری متاثر از فلسفه خرد گرایی و بر مینای تفکرات نیوتن ، معتقد بودند که تفکر نظام مند به تمام فعالیتهای انسانی قابل تعمیم بوده است به صورتی که در این دوره اکثر دایره المعارف ها با هدف طبقه بندی داده ها به صورت عقلانی به رشته تحریر در آمد.
