بخشی از مقاله
چکیده
ابریشم گیلان با توجه به شهرتی که در عصر صفویه به دست آورده بود، از دوره افشاریه تا دوره قاجار دوران ضعف و زوال خود را میپیمود. مهمترین دلیل این امر هرج و مرجهای سیاسی در ایران و پیدا نمودن بازارهای جدید تهیه مواد خام توسط اروپاییان بود. با این وجود به صورت پراکنده در مناطق ابریشم خیز ایران نظیر گیلان تجار فرانسوی و ایتالیاییها به فعالیت اشتغال داشتند، اما گسترش بحرانها و آشفتگی سیاسی مانع توسعه صنعت ابریشم میگشت. در این شرایط، بحرانهای داخلی چون نهضت جنگل، سبب تخریب اراضی و توتستانهای پروش ابریشم گردید و تجار نیز در این بحران با خسارات بسیاری روبه رو شدند. دوره رضا شاه، وی به جهت رشد ابریشم، این حوزه را به صنعت نزدیک نمود. و این مساله موجب گشت تا ساختار سنتی ابریشم ایران به شدت دستخوش تغییر قرار گیرد و با ورود ماشین آلات تولیدی و احداث کارخانجات، شیوه صنعتی جایگزین کارگاههای سنتی شود. از سوی دیگر در پی تغییرات در پوشش مردم ایران، که بسیاری از اجزای آن از پارچههای ابریشمی و سنتی تهیه میشد، تقاضا برای تولیدات ابریشم با مشکل مواجه گشت. با این وجود در دوره دوم پهلوی اقداماتی جهت احیا صنعت ابریشم سنتی انجام گرفت. با این وجود صنعت ابریشم نتوانست به دوران طلایی خود در عصر صفوی بازگردد. مقاله پیش رو با روش مطالعه تاریخی مبتنی بر تحلیل داده ها و گزارش های موجود مورد بررسی قرار میگیرد.
کلمات کلیدی: ابریشم- پهلوی- گیلان- مدرنیزاسیون.
مقدمه
در یک تحلیل کلی عصر پهلوی به عنوان عصر اصلاحات و نوظهوری مدرنیته در ایران معاصر محسوب میشود. بر اثر مدرنیزاسیون تحول عظیمی در ساختار اقتصادی ایران به وجود آمد که تاثیر مستقیمی بر ساختار سنتی ایران داشت؛ گذار از سنت به مدرنیته علاوه بر پیامدهای مثبتی که در زمینه های رشد اقتصادی در پی داشت پیامدهای منفی بسیاری نیز بر اقتصاد سنتی ایران برجای گذاشت. تحولات مدرنیزاسیون، نظام تولید و توزیع صنعت ابریشم را نیز دستخوش تاثیرات زیادی نمود. کارخانههای صنعتی جایگزین کارگاههای سنتی گشت و حجم تولید ابریشم به شیوه
نوین افزایش یافت. زنان در شیوه تولید سنتی نقش محوری ایفا میکردند و سهم بسزایی در توسعه هنر و اقتصاد در ادوار تاریخی داشتهاند. در مطالعه پیشرو این پرسش در حوزه ابریشم در
عصر پهلوی مطرح است که صنعت ابریشم در دوره پهلوی تحت تاثیر چه عواملی قرار داشت با توجه به پرسش به نظر میرسد؛ اتخاذ سیاست مدرنیزاسیون در عصر پهلوی سبب تغییر در پوششو نگاه حکومت به ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی گشت و این مساله موجب تغییر در شیوههای تولید سنتی شد. روش به کار رفته در این مقاله، مبتنی بر روش تاریخی، و شیوه مطالعه نیز به شیوه پژوهش توصیفی - تحلیلی و بر اساس مطالعات کتابخانهای و تحقیقات میدانی انجام میگیرد.
تجارت ابریشم گیلان - دوره پهلوی -
قرار گرفتن گیلان، در نزدیکی با روسیه و در دریای کاسپین به عنوان اولین نقطه هر گونه هژمونی به جغرافیای ایران از ناحیه شمال با اروپا محسوب میشود. به همین سبب در دورههای مختلف تاریخی روسها توجه زیادی به گیلان معطوف میکردند. البته علاوه بر حضور روسها در گیلان، سایر مدعیان اروپایی نظیر انگلیسیها، فرانسویها وحتی ایتالیا به گیلان نگاه ویژه داشتند. سیاحان و گزارش نویسان اروپایی نگاه تیزبین به افول تجارت و تولید ابریشم در گیلان داشتند. گفته می شود براساس مبادلات اقتصادی ابریشم فرانسه نقش چشمگیری در اواخر دوران قاجارداشت و در
حقیقت میتوان آنها در تجارت ابریشم ایران برتر از سایر رقبای اروپایی دانست.
بعد از فرانسه ایتالیا در رتبه دوم قرار داشت. فرانسویها و ایتالیاییها در تجارت ابریشم ایران - گیلان - با قرض دادن 60 تا 70 درصد قیمت و خرید بهصورت سلف - پیش خرید - سود سرشاری می بردند. بازرگانان کشورهای یاد شده خودشان پیلهها را حمل میکردند و در مارسی و بنادر ایتالیا در اختیار دلالان میگذاشتند. در سال 1279ش1900 /م ارزش کل صادرات ابریشم ایران 1/5 میلیونروبل بود. در این زمان روسها ابریشم خود را تا حدودی از ترکستان فراهم میکردند و به همین دلیل به ابریشم ایران علاقه نشان نمیدادند. بانک استقراضی در ابتدا تمایل چندانی به ابریشم نداشت اما بعدها با حضور بازرگانان فرانسوی و ایتالیایی در ایران و بهویژه در گیلان تغییر جهت داد و به وارد کردن تخم نوغان پرداخت و تخم نوغان را به خردهفروشیهای ارمنی و ترک میداد که با ابریشمکاران معامله می کردند - .4 -
«کاگهِ آکی اوبا، ژاپنی در سال 1910 در سفرنامهاش درباره ابریشم گیلان می نویسد: »از پیش شنیده بودم که در سواحل جنوب و شرق دریای خزر پرورش کرم ابریشم رونق دارد. در نخستین روز سفر از رشت به سوی تهران توتستان های زیادی کنار راه دیدم. مقدار پیلهی ابریشم که از بندر انزلی صادر میشود حدود 40000 پود - هر پود معادل 16/38کیلوگرم - در سال است، که از این میان 25000 پود را یک شرکت فرانسوی منحصرا به آن کشور می فرستد. - 6 - « با وجود کارشکنیهای دولتی و حکام گیلان فعالترین تاجر داخلی امین الضرب بود. کارخانه امین الضرب در این سالها فعال بود اما به نقل از لافون و رابینو مدیران آن فرانسوی بودند و مبادلات بر اساس فرانک در دفاتر ثبت شده است »در ژانویه سال 1907 قیمت محصول ابریشم امین الضربی کیلویی 33 فرانک و 30 سانتیم بود. - 13 - « در واقع تجارت ابریشم گیلان بیشتر تحت کنترل فرانسویان قرار داشت.
و آنها در این زمان ابریشم گیلان را مدیریت می-کردند. با این وجود؛ صنعت نوغان پس از پایان حکومت قاجار یه همراه با نوسانات ناشی از موقعیت سیاسی و اجتماعی آن زمان به فعالیت خود ادامه داد. ورود جعبههای تخم نوغان، توزیع آنها، پرورش کرمها در تلمبارها و تهیه پیله و ابریشم به روال گذشته دنبال شد. کارخانههای موجود در رشت و سایر شهرستانها همچنان پیلهها را از توغاندارها میخریدند و در دستگاههای خفه کن و خشککن برای ابریشم کشی آماده میساختند. با شروع جنگ جهانی اول و حوادثی که در منطقه روی داد ابریشم گیلان بشدت در ورطه سقوط افتاد ولی پس از خاتمه جنگ دوباره تجدید حیات نمود به طوری که در سال 1305 شمسی میزان مصرف تخم نوغان به صدهزار جعبه در سال که رقم قابل توجهی بود رسید و در سال 1306 یعنی سالهای اولیه حکومت پهلوی تولید پیله در گیلان به بیش از دوهزار تن رسید. - 13 - « اقتصاد و به تبع تولید و تجارت جغرافیای گیلان تحت تاثیرعوامل متعددی بود که میتوان آنها را به دو بخش بیرونی و درونی تقسیم نمود.
