بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین جنبههای فلسفههای اگزیستانس که موجب گسترش آن شد پرداختن به مضامین فلسفی در قالب هنر و ادبیات بود که باعث توجه عامه مردم به این مکتب فلسفی گردید. از میان متفکرینی که اغلب توسط سایرین تحت عنوان اگزیستانسیالیست گرد آمدهاند نزد کامو خصلت نویسندگی بسیار پر رنگتر از فیلسوف بودن اوست. از منظر کامو هنر با واقعیت به مناقشه برمیخیزد و انسان را به سرچشمههای عصیان بازمیگرداند و از آنجایی که هر عصیانی ارزشی را میطلبد عصیانگری نیازمند آگاهی خواهد بود و چنین عصیان آگاهانهای از نگاه کامو ناگزیر از تعهد و التزام است.
بر این اساس نگارنده نگاهی اجمالی به آثار کامو افکنده است و از آن میان با بررسی دقیق و موشکافانه نمایشنامه سوءتفاهم، در متن اصلی فرانسه و ترجمه فارسی آن، تعهد و التزام در فلسفه اگزیستانس از منظر کامو را بررسی کرده و دریافته است که نزد کامو تعهدی اخلاقی و آگاهانه لازمه عصیان است و در غیاب این عناصر، انسان عاصی راه به جایی نخواهد برد و تسلیم ناامیدی و مرگ خواهد شد.
• مقدمه
اگزیستانسیالیسم1 یا فلسفههای اگزیستانس2 بیش از آن که یک نظام فلسفی و یک طریق منظم اندیشیدن باشد در واقع یک شیوه زیستن است. این فلسفهها در جست وجوی انسانگرایی تازه، با تکیه بر هستی و انتخاب فرد، به مخالفت با علمگرایی، خودمداری و عینیت گرایی نظام های فلسفی سنتی برخاستهاند. از نظر فلاسفه اگزیستانس، هستی انسان، نخستین و بنیادی ترین حقیقت است و وجود انسان مجزا و مقدم بر ماهیت اوست. آنها واقعیت بودن و وجود داشتن را بر ذات و ماهیت انسان مقدم میدانند و معتقدند وجود است که ماهیت انسان را در شرایط مختلف - به صورت انسانی ترسو یا شجاع، ظالم یا مظلوم، خوب یا بد، زحمتکش یا تن پرور - میسازد.
انسان در این عالم با رفتار، تجربه و تقلید از محیط برای خود ماهیت کسب میکند. از نظر فلاسفه اگزیستانس انسان به درون این جهان افکنده شده است و محکوم به آزادی است و مسئول سرنوشت، جامعه و زمان خود و باید مسئولیت این آزادی و گناهی را که به واسطه اعمالش مرتکب می شود بپذیرد و با اراده خود به دنیا جهت دهد. بدین اعتبار فلاسفه اگزیستانس جبریت و سرنوشت از پیش تعیین شده را قبول ندارند و انسان را موجودی مختار می دانند که صنعتگر ویژگیها و خصوصیات وجود خود است و همین مسئله آزادی در انتخاب و تصمیم گیری برای سرنوشت و آینده، و ترس از شکست و اشتباه در انتخاب باعث احساس دلهره و اضطراب در انسان می شود و به همین دلیل است که انسان نمی تواند از آزادیاش راضی و خشنود باشد و این نارضایتی ریشه ناامیدی در انسان اگزیستانس است.
یکی از مهمترین جنبه های فلسفههای اگزیستانس که موجب گسترش آن شد پرداختن به مضامین فلسفی در قالب ادبیات بود که باعث توجه عامه مردم به این مکتب فلسفی گردید. فلاسفه اگزیستانس با نوشتن داستان، نمایشنامه و با استفاده از هنر و شیوههای بلاغی به انتقال مفاهیم و عقاید فلسفی خود میپرداختند و این چنین بود که سارتر، سیمون دوبوار، کامو، داستایوفسکی و گابریل مارسل با بیان عقاید فلسفی خود در قالب شخصیتهایداستانی و نمایشی، عملاً مفاهیم فلسفی را به حوزه ادبیات و هنر وارد کردند و دورهای از ادبیات فلسفی را در تاریخ رقم زدند.در ادبیات اگزیستانس معمولاً به مضامینی چون تنهایی و انزوا، نومیدی و یأس، تشویش و دلهره، حزن و اندوه، بیمعنایی و پوچی و نیز احساس گناه ناشی از مسئولیت انتخاب برمی خوریم.
اغلب گفته میشود ادبیات اگزیستانس، ادبیاتی تراژیک و غمناک است و منتقدان، این غم و اندوه را ناشی از هراس انسان از افتادن در دام بیمعنایی و پوچی زندگی و مرگ و نیستی تحلیل میکنند. به قولی فلسفههای اگزیستانس در تقابل با نیستی و امکان مرگ معنا و مفهوم پیدا میکند. انسان در مواجهه با مرگ است که به درک وجود و هستی میرسد و نحوه برخورد انسانها با زیستن، حضور دیگران و چگونگی ارتباط با آنها و در نهایت نحوه مواجهه با مرگ است که هستی آنها را میسازد.
بر اساس چنین دیدگاهی نگارنده نگاهی اجمالی به آثار کامو افکنده است و از آن میان با بررسی نمایشنامه سوءتفاهم، در متن اصلی فرانسه و ترجمه فارسی آن، تعهد و التزام در فلسفه اگزیستانس از منظر کامو را بررسی کرده است و هر جا که از منابع غیر فارسی - فرانسه و انگلیسی - بهره برده در پینوشتها عین عبارت اصلی را ذکر کردهاست تا خواننده در یافتن عبارت مورد نظر دچار سردرگمی نگردد.
در این راستا در بخش نخست مقاله به اختصار در باب فلسفههای اگزیستانس یا فلسفههای هست بودن سخن گفتهایم، در بخش دوم در باب اگزیستانس در آثار کامو، مفهوم اخلاق و آگاهی و نیز التزام و تعهد از منظر وی بحث کردهایم و در بخش سوم بر نمایشنامه سوءتفاهم و نقش تعهد و التزام در هست بودن انسان از دیدگاه کامو در این اثر خاص متمرکز شدهایم. امید که نگارنده در رسیدن به مقصود خود ناکام و در بیان نتیجه قاصر و الکن نماند.
