بخشی از مقاله
چکیده
حلم و بردباری یکی از فضائل اخلاقی است که در تنظیم روابط انسانها با یکدیگر نقش بسزایی دارد. در روابط اجتماعی وجود چالشهایی که موجب ناخوشنودی انسان میشوند او را به رفتارهای تند و خشن رهنمون میشود. در این تحقیق، با جستجو در منابع دینی و استفاده از روش فقاهتی سعی شده است در یک نگاه کلی فضیلت اخلاقی حلم در مواجهه با غضب بررسی شود. با توجه به مستندات دینی، حلم به معنای فروبردن خشم و کنترل بر نفس میتواند واکنشهای انسان را در برابر عوامل تنشزا مدیریت کند. این عوامل تنشزا از جهل انسان ناشی شده و موجب آزار دیگران میگردد. بردباری در برابر جهالتها، بهترین راه برای برای مقابله با آنهاست که علاوه بر ارتقای جایگاه اجتماعی انسان، موجب تضعیف و از بین رفتن عوامل تنشزا میشود. در سیره انبیا و اولیای الهی موارد زیادی از بردباری آنها را که نتایج مثبتی داشته میتوان یافت. البته بردباری در جایی جریان دارد که منجر به مخالفت با احکام الهی نشود. برای نهادینه سازی علم به دو عامل تعلیم و تمرین نیاز است. همچنین سنجش بردباری انسانها در شرایطی امکان پذیر است که امکان بردباری و عدم آن برای شخص فراهم باشد.
کلید واژهها: حلم، بردباری، جهل، غضب.
مقدمه
خداوند متعال برای هدایت و سعادت انسان در وجود او استعدادها و خصلتهای فطری قرار داده است و برای هر کدام از این استعدادها نقش و کارکردی در زندگی انسان تعریف کرده است. انسان میتواند با شناخت صحیح این استعدادهای خدادادی و به کارگیری درست آنها، در دنیا و آخرت سعادتمند باشد. اگر از هر کدام از این دادههای الهی به درستی استفاده نشود به همان میزان زندگی انسان دچار مشکل خواهد شد. برای مثال به واسطه نیروی شهوت انسان به دنبال آن چه مورد نیازش است میرود و با نیروی غضب آنچه برای او خطرناک است را از خود دور میکند. افراط یا تفریط در هر کدام از این دو موجب بروز رفتارهای ناهنجار از انسان میشود. - نراقی، 1379، ص 51 و - 59
رفتارهای خشن مانند فریاد کشیدن، دعوا با دیگران، صدمه زدن به اموال و یا قتل، از قوه غضبیه ناشی میشود. غضب به هر شکلی که در رفتار انسان ظهور و بروز یابد، از دو حالت خارج نیست: یا رفتاری است نادرست که از افراط در غضب پدید میآید و یا رفتاری درست است که از اعتدال در غضب ایجاد میشود.1 غضب بر روی سیستم عصبی بدن تأثیر گذاشته و بدن را در حالت آمادهباش قرار میدهد تا با عوامل ناخوشایند که برای انسان پیش میآید مقابله کند. ملا احمد نراقی درباره غضب میگوید:»صفت نهم غضب است و آن عبارت است از حالت نفسانیه که باعث حرکت روح حیوانی و از داخل به جانب خارج از برای غلبه و انتقام میشود. و هر گاه شدت نمود باعث حرکت شدیدی میشود که از آن حرکت، حرارتی مفرط حاصل و از آن حرارت دود تیرهای بر میخیزد و دماغ و رگها را ممتلی میسازد و نور عقل را میپوشاند و اثر قوه عاقله را ضعیف میکند.« - نراقی، 1379، ص - 225
بنابر این برای اینکه بتوان از این استعداد الهی که به انسان عطا شده است به درستی بهره برد، باید آن را به درستی کنترل کرد تا انسان را به وادی افراط نکشاند. یکی از مهمترین صفات اخلاقی که با تقویت آن میتوان غضب را کنترل کرد و در مسیر اعتدال از آن استفاده کرد، صفت اخلاقی حلم میباشد. از این صفت اخلاقی کمتر سخن گفته شده و نسبت به سایر فضایل اخلاقی تحقیقات کمتری پیرامون آن انجام شده است2 و شاید یکی از دلایل بروز رفتارهای ناهنجار و پرخاشگریها در خانوادهها و جامعه همین کم توجهی به صفت اخلاقی حلم باشد. لذا در این نوشتار به ابعاد گوناگون حلم در کنترل غضب و در نتیجه جلوگیری از رفتارهای ناهنجار میپردازیم.
روروش تحقیق
روش گردآوری دادهها، روش کتابخانهای است. آیات و روایات با جستجو در کتب، نرم افزارها و سایتهای مرتبط جمع آوری شده است.روش دادهپردازی در این تحقیق، روش توصیفی تحلیلی است. به این منظور از روش فقاهتی در پردازش آیات و روایات استفاده شده است.
تعریف حلم
حلم در لغت به معنای کنترل نفس از غضب و آرامش در مقابل چیزهایی که برای انسان ناراحت کننده هستند میباشد.3 حلم در روایات یکی از قوای عقل معرفی شده است.4 در روایتی از امیر مؤمنان علی ع حلم این گونه تعریف شده است:قَالَالْمُؤْمِنِینَأَمِیرُعإِنﱠمَاالْحِلْمُکَظْغَیْظمُمِوَلْکُالنﱠفْس؛ حلم یعنی فروبردن خشم و مسلط بودن بر نفس.5بنابر این میتوان گفت حلم یکی از قوای عقل است که موجب میشود انسان بر خود مسلط باشد و خشمش را فرو ببرد.حلم موجب میشود انسان نسبت به اتفاقاتی که پیرامونش میافتد عکس العملی عجولانه نشان ندهد6 و در دام شیطان نیفتد زیرا یکی از ابزارهای شیطان برای لغزاندن انسان، ایجاد عجله در قلب اوست.
7 انسان حلیم رفتارهای عجولانه از خود نشان نمیدهد که همین امر موجب میشود در شرایط مختلف بتواند تصمیم درست بگیرد و بر اساس عقل رفتار کند.برای بردباری کردن و حلم ورزیدن اولین عکس العمل در مواجهه با امور ناخوشایند سکوت است.8 سکوت، انسان را به تفکر هدایت میکند9 و انسان عاقل پس از تفکر، در برابر عوامل ناخوشایند عکس العمل ناشایست از خود بروز نمیدهد. حلم و بردباری موجب میشود انسان بتواند در برابر کارهای دیگران به آنها مهلت دهد تا خود را اصلاح کنند10 و همچنین پس از اینکه معذرت خواهی کردند آنها را ببخشد.11 اینگونه است که حلم موجب غلبه بر غضب میشود.12
بردباری در برابر جهل دیگران
در تعاملات اجتماعی، هر شخصی ممکن است با رفتارهایی مواجه شود که موجب رنجش او شود و او را به واکنشهای تند وادار کند. بر اساس مستندات دینی، منشأ رفتارهای نادرستی که موجب رنجش انسان میشود، جهل میباشد و به بردباری در برابر آنها توصیه شده است:
