بخشی از مقاله
چکیده
علامه سید محمد حسین طباطبائی و آیت الله محمد هادی معرفت، از علمای بزرگ معاصر هستند که بخش اعظم از حیات شریف علمی خویش را به قرآن پژوهی و نظریه پردازی در این زمینه اختصاص داده و هرکدام اثری نفیس در حوزه علوم و تفسیر قرآن عرضه کرده اند که مایه مباهات و فخر جهان تشیع است. مجموعه گرانسنگ »المیزان فی تفسیر القرآن« در حوزه تفسیر، و مجموعه فاخر »التمهید فی علوم القرآن« در حوزه علوم قرآنی، هر یک در نوع خود، آثاری بیبدیل به شمار می آیند. از نگاه آیت الله معرفت، علامه طباطبائی از اندیشمندان بی نظیر و محصول و ثمره حیات علمی در عصر کنونی است که جهش ارزنده ای به جهان تفسیر بخشیده است. وی در آثار علوم قرآنی و تفسیری خود از دیدگاههای علامه طباطبائی بهره برده و در مواردی به تأیید و تقویت مبانی آنها پرداخته است.
با این حال، هر یک از این دو عالم قرآن پژوه، در حوزه تفسیر قرآن دارای برخی مبانی خاص خودشان نیز هستند. از مهم ترین مواردی که می توان از اختلاف مبانی این دو دانشمند شیعه در تفسیر قرآن یاد کرد، بحث اعتبار یا عدم اعتبار روایات تفسیری است که علامه طباطبائی به عدم اعتبار و آیت الله معرفت به اعتبار آنها نظر داده اند. با توجه به این اختلاف مهم مبنایی، باید دید آیت الله معرفت در کتاب شریف »التفسیر الاثری الجامع« که"روایات تفسیری فریقین" مبنا و محور اصلی تفسیر ایشان است، با دیدگاههای تفسیری علامه طباطبائی چه مواجهه ای داشته اند. این مقاله در نظر دارد تا این مواجهه را به صورت تحلیلی-توصیفی مورد بررسی قرار دهد و نمونه هایی از اختلافات و اشتراکات تفسیری این دو دانشمند بزرگ شیعه را همراه با ذکر مبانی، ادله و شواهد آنها - و در برخی موارد همراه با نقد و نظر- عرضه کند.
کلیدواژه ها: علامه طباطبائی، آیت الله معرفت، مبانی تفسیر، تفسیر اجتهادی، تفسیر اثری، التفسیر الاثری الجامع
1 طرح مسأله
مفسّر و قرآنپژوه فرزانه آیت الله معرفت، در آثار خود از مفسر بزرگ علامه طباطبائی - قدس سره - و تفسیر گران سنگ المیزان یاد کرده است. شخصیت والا و بزرگ علامه سیدمحمدحسین طباطبائیدر نگاه مفسّر و فقیه فرزانه، آیت الله معرفت جایگاه ممتاز و ارجمندی دارد، به گونهای که در مواردی فراوان، به تحلیل و تبیین شخصیت ممتاز علمی وی پرداخته و با تعبیرهایی زیبا وی را ستوده است. المیزان در نگاه وی تفسیری گرانمایه، بلند آوازه، جامع و کامل در همهی ابعاد تفسیری است؛مؤلف در آن در کنار مباحث مرسوم تفسیری به مسائلی پرداخته که نهضت جدید تفسیری در پی داشته است و بر اساس قرآن کریم و فهمی عمیق از متون حکمتآمیز آن و روحیهای هوشیار و اجتماعی، مسئولیت دفاع از اسلام و مفاهیم اسلام را در برابر شبهات دشمنان بر عهده گرفته است.
علامه حکیم، سیدمحمدحسین طباطبائی دارای فطرتی پاک و درونی تابناک بود که با کمک آن و با احاطه فوقالعاده به تمامی آیات مرتبط با یکدیگر توانست به حقایق و دقایق تأویل قرآن راه یابد. وی جهشی ارزنده به جهان تفسیر بخشیده است. ایشان از متفکران بینظیری است که محصول حیات علمی اسلام در عصر کنونی است. - معرفت، 1379، ج 2، ص 498497؛ و نیز: مرزبان وحی و خرد، مقاله آیت الله معرفت - تفسیر گرانسنگ المیزان، برجستهترین و جامعترین تألیف تفسیری جهان تشیّع در عصر حاضر است که از نظر روش تفسیری نیز در میان شیعه و سنّی، تفسیری ممتاز به شمار میآید. این اثر ارزشمند در اوج تحوّلات تفسیرنگاری قرن چهاردهم هجری، به رشته تألیف درآمد و پدیدآورندهاش از چنین فضائی متأثر بود - خرمشاهی، 1364، صص 118. - 115
علامه طباطبائی، اساس کار خود را بر تفسیر قرآن به قرآن قرار دادهاند و بر این اساس به تفسیر آیات قرآن پرداختهاند. یکی از ویژگیهای المیزان این است که به روایت یعنی نقل احادیث و اخبار صحیح از پیامبر - ص - و صحابه و ائمه معصومین اعتنا واهتمام نشان داده و در ذیل هر بخش از تفسیر، پس از نقل آیات و توضیح لغوی و ادبی و بیان مراد هر آیه با شیوه »قرآن به قرآن«فصلی تحت عنوان »بحث روایی«به نقل و نقد روایات از منابع فریقین اختصاص داده اند. و شأن نزول آیات را غالباً در همین بخش آورده اند - المیزان، ج 1، مقدمه - .تفسیر شیعی در سده بیستم با ورود علامه طباطبائی به عالم تفسیر دچار تحولی عمیق شد و تفسیر المیزان ، فخری برای جهان تشیع شد.
پس از علامه، شاگردان و پیروان مکتب تفسیری او با الهام از همین روش به تفسیر قرآن تداوم بخشیدند.از جمله میتوان به مفسرانی چون آیت الله جوادی آملی - جوادی آملی، 1365، صص 31 - 30، آیت الله مصباح یزدی - مصباح یزدی،1367، ص - 9،1 شهید مطهری و نیز تفاسیری چون الفرقان و الکاشف اشاره نمود - هاشمی، 1376، 231. - 229از نگاه آیت الله معرفت، علامه طباطبائی از اندیشمندان بی نظیر و محصول و ثمره حیات علمی در عصر کنونی است که جهش ارزنده ای به جهان تفسیر بخشیده است. وی در آثار علوم قرآنی و تفسیری خود از دیدگاههای علامه طباطبائی بهره برده و در مواردی به تأیید و تقویت مبانی آنها پرداخته است.
از جمله تالیفات آیت الله معرفت میتوان به تفسیر شریف و گرانسنگ »التفسیر الأثری الجامع« اشاره نمود که تا پایان سوره بقره به چاپ رسیده است. مفسر با توجه به روایات رسیده از پیامبر - ص - ، اهل بیت - ع - و نیز آثار رسیده از صحابه و تابعین، به شرح و تفسیر آیات قرآن پرداخته است. آیت الله معرفت معتقد است در قرآن آیهای نیست مگر این که ظهری و بطنی دارد که این ظهر و بطن را »الراسخون فی العلم« میشناسند و بهترین راه برای رازگشایی از قرآن کریم، پناه بردن به اهل بیت وحی است - معرفت، بی تا، ج 1، ص . - 264آیت الله معرفت، با این مبنا که روایات تفسیری دارای حجیت هستند دست به تدوین »التفسیر الاثری الجامع« زدند. ایشان دراین اثر تفسیری، به شرح آیات قرآن با توجه به روایات پرداخته است.
او در تفسیر خویش روایات نبی اکرم - ص - ، ائمه معصوم علیهم السلام و سخنان صحابه و تابعین را که از نظر سندی و متنی صحیح بوده، مورد استناد قرار داده است. وی در مقدمه تفسیر اثری نیز مینویسد: »اصل در تفسیر همان نقل ماثوری است که از مصدری متین به دستمان رسیده باشد« - معرفت، 1429 ق، ج 1، ص . - 265 و در جایی دیگر مینویسد: کلید اصلی فهم قرآن بهطور کامل در دست عترت طاهره است و چارهای جز سر فرودآوردن در پیشگاهالَّذِینَرفیعاین خاندانهَدَینأُولئِکَستاللَّهُفَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ - انعام - 60 / - معرفت، 1379، ج1، ص . - 526 دربحث دیگری این اجمال را بدین گونه تفصیل میدهد: بیشک اولین مصدر برای تفسیر قرآن خود قرآن است ... و پیامبر - ص - در کنار قرآن مصدر دیگوَریأَنْزَلْنااستبرایإِلَیْکَتبیینوتفسیرالذِّکْرَآن»لِلنَّاسِلِتُبَیِّنَمانُزِّلَ إِلَیْهِم« - نحل - 44 / - معرفت، 1429،ج 1، ص . - 121
آیت الله معرفت درباره نقش اهل البیت - ع - در تفسیر قرآن کریم میگوید: این امور، مقتضای تلازم و جداییناپذیری کتاب و عترت است؛ از این رو رهیابی به وسیله یکی از این دو، بدون دیگری ممکن نیست؛ زیرا نقش قرآن، تشریع و تأسیس احکام است و نقش عترت، همچون پیامبر اکرم - ص - ، تفسیر و تبیین آن احکام - معرفت، 1389، ج 1، ص . - 434نقشی که امامان اهل البیت - ع - در تفسیر قرآن ایفا کردند، نقش تربیتی آموزشی و راهنمایی مردم به راههای تفسیر بود. اینان بیان کردند که شیوه شایسته برای فهم معانی کلام خدا چیست و کیفیت احاطه بر نکات دقیق و اسرار این کلام جاودانه الهی چگونه است؛ لذا تفسیر اینان از قرآن که در قالب روایات به ما رسیده است، جنبه الگویی دارد که بر امت و دانشمندان عرضه داشتهاند تا شیوههای تفسیری را بیاموزند ... تفاسیر ائمه - ع - ، مشتمل بر شیوههای آموزشی برای ارتقای کیفیت تفسیر و روش استنباط معانی حکمتآمیز قرآن کریم است - همان، ج 1، ص . - 438
در این میان، یکی از مباحث مطرح در حوزه تفسیر، بهرهگیری از اخبار آحاد در تفسیر است. اگرچه عالمان اسلامی در حجیت سنت و مقام بلند آن همداستانند، اما در دامنه کاربرد آن در مقام تفسیر، دیدگاههای متفاوتی دارند. بررسی جایگاه و حجیت خبرواحد در تفسیر از این جهت اهمیت دارد که مشخص میکند: آیا میتوان بر اساس خبر واحد به فهم و معنایی که از آیه استفاده نمیشود و یا نکتهای که در حدیث آمده و قرائن ادبی، سیاق و شواهد دیگر اطمینانآور قرآنی و غیر قرآنی بر آن دلالت ندارد، استناد کرد، تا جایی که اگر این روایت نباشد، هیچگونه دلیل و شاهدی بر فهم آن معنا نیست، تکیه کرد؟ از مهم ترین مواردی که می توان از اختلاف مبانی این دو دانشمند شیعه در تفسیر قرآن یاد کرد، بحث اعتبار یا عدم اعتبار روایات تفسیری است که علامه طباطبائی به عدم اعتبار و آیت الله معرفت به اعتبار آنها نظر داده اند.
با توجه به این اختلاف مهم مبنایی، باید دید آیت الله معرفت در کتاب شریف »التفسیر الاثری الجامع« که »روایات تفسیری فریقین« مبنا و محور اصلی تفسیر ایشان است، با دیدگاههای تفسیری علامه طباطبائی چه مواجهه ای داشته اند. این مقاله در نظر دارد تا این مواجهه را به صورت تحلیلی توصیفی موردبررسی قرار دهد و نمونه هایی از اختلافات و اشتراکات تفسیری این دو دانشمند بزرگ شیعه را همراه با ذکر مبانی، ادله و شواهدآنها و در برخی موارد همراه با نقد و نظر عرضه کند.بر این اساس،جهت دستبابی به این مهم، مباحث در دو بخش سامان خواهد یافت: 1 علامه طباطبائی و آیت الله معرفت؛ اشتراکات و اختلافات روش شناختی در تفسیر
2 دوم: مواجهه آیت الله معرفت با نمونه هایی از تفسیر علامه طباطبائی
