بخشی از مقاله
چکیده
دین ونقش آن درمیان انسانها ازاهیمت خاصی برخوردار است دراین میان درایران باستان نیز حکومتهایی وجود داشتند که با توجه به موقعیتهایی که برایشان به وجود می آمد درتبلیغ وترویج دین خاصی تلاش می نمودند.برخی ازاین آیینها با افسانه هایی درآمیخته ،وبرخی درآغاز امر جنبه توحیدی داشته اما به مرور زمان شکل ثنویت پیدا نمودند برخی از آموزه های ادیان باستان نیز ازسوی افرادی مطرح می شدند که ادعای نبوت نموده اما قطعاً نبی نبودند.ازآنجاییکه فهم این مطلب می تواند درجهت شناخت آموزه های ادیان الحادی والهی تأثیر مثبتی داشته باشد این مقاله برآن است تا به تبیین برخی ازاین آیینهای ایران باستان پرداخته به شکل توصیقی تحلیلی به بررسی آن اقدام نماید.
کلید واژه: دین.مهرپرستی.زرتشتی گری.مانی .مزدک.هخامنشیان.اشکانیان.ساسانیان.
مقدمه
دین درمعنای کلی ومطلق خود می تواند اشاره به باورها واعتقاداتی باشد که درهر عصری انسانها یی براساس این اعتقادات زندگی خود را بنا می کنند.اعتقاد به نیروهای ماوراء طبیعت، که باعث گشته انسانها با تکیه به این نیروهای ماورایی حیات دنیوی خود را به آنها گره زنند.دراین میان اعتقاد به خدایان ویا خدای واحد ویا باور به زندگی بعد ازاین دنیا امرمشترکی است که درمیان غالب باورهای دینی مشاهده می گرددهرچند دراین راستا براساس نوع نگرشی که به وجود می آید میان این ایین تفاوت چشمگیری وجود دارد به گونه ای که برخی ازاین آیینها بشری وبرخی جنبه الهی پیدا می کنند.آن گونه گه درمصداق پرستش خدا اختلافات فراوانی محسوس است.
توتم پرستی ویا قداست نهادن به برخی اشیاء فاقد جان ویا حتی پرستش امور افسانه ای که ازمنظر عقل هیچ گونه اعتباری ندارد درمیان اغلب آیینهای بشری مشهود است ودراین میان پرستش خدای واحدی که همه جا حضور دارد نیز درمیان ادیان الهی تبلیغ می گردد.دراین راستا بحث مهمی که شکل می گیرد تقدم وتأخر میان توحید وشرک است.آنگونه که برخی جامعه شناسان شرک را مقدم برتوحید دانسته ودرمقابل پیروان ادیان توحیدی، توحید را مقدم برآن می دانند.آن چه دراین مقاله بدان اشاره رفت نگاهی کوتاه است به وضع دین درایران باستان که با توجه به شکل گیری حکومتهای مختلف، نوع نگرش به دین نیز تغییر می یافت.ادیانی همچون مهر پرستی،زرتشتی گری،مانویت ومزدک مهمترین آیینی ایران باستان قبل ازاسلام است که درمیان حکومتهای مهم بروز وظهور داشته اند.
طبقه بندی ادیان ایران باستان
درمورد بحث از ادیان ایران باستان ، اگر بخواهیم آن را طبقه بندی نمائیم، می شود آنها را به صورت زیر دسته بندی نمود:
آئین باستانی مغان .آئین مهرپرستی یا میترائیسم. دین باستانی زردشت .آئین باستانی مانی .آئین باستانی مزدک لازم به ذکر است حکومتهای ایران باستان با توجه به گرایشی که به دین داشتند هرکدام به تبلیغ یا ترویج این آیین می پرداختند.که درادامه به گوشه هایی ازآن اشاره خواهد شد.گرایش به دین و پرستش ارباب انواع تحقیقات علمای انسان شناس ثابت می کند که انسان نخستین ازابتدای پیدایش خود به حکم غریزه فطری دارای یک نوع فکرمذهبی بوده وحوادث غیبی نامحسوس ونامرئی درضمیر ساده وابتدایی اوتأثیر داشته است.دراین راستا می توان اذعان نمود ادیان دریک تقسیم بندی به دو دسته توحیدی وغیر توحیدی تقسیم می شود.مهمترین ویژگیهای ادیان توحیدی را درسه اصل توحید ونبوت ومعاد می توان دانست .
مهترین ادیان توحیدی را دین یهود،مسیحیت واسلام می دانیم.هرچند برخی براین باورند که آیین زرتشت نیز دراصل یک دین توحیدی بوده که به مرور زمان به ثنویت آلوده شده است. - مطهری .مرتضی ج2صص - 204-202وازسوییباید دانست درادیان غیرتوحیدی به جای توحید،شرک وبه جای نبوت حکمت وبه جای معاد ازتناسخ سخن به عمل می آید.با توجه به برخی انحرافات که دربرخی ادیان شکل گرفت، توحید مسیحیت باتثلیث وبه تعبیر برخی توحید زرتشت باثنویت همراه گشت وهردو گروه تلاش نمودند خودرا به هرقیمتی با توحید هماهنگ کنند. - توفیقی. حسین.ص - 207درمقام تحقیق ازمذهب ایرانیان باستانی، نیز باید اصل ومبدأ آن را درافسانه ها و اساطیر هزاران سال قبل جستجوکنیم. بومیان ایران زمین یا اقوام آریایی که از قرون قدیم قبل ازتاریخ مکتوب، یا لااقل از هزاره دوم ویا سوم قبل ازمیلاد درفلات ایران حضور پیدا کرده اند و درطول مدت چندهزارساله تحولات فکری واندیشه های مذهبی فراوانی صورت پذیرفت.
محققین بعد ازتحقیق وبررسی درمعتقدات مذهبی ایرانیان به این نتیجه رسیدند که مردمان مذکور دراعصار قبل ازتاریخ ،ارباب انواعی را می پرستیدند و اگر هرمزپرستی هم درمعتقدات آنها داخل بوده درهرحال مذهب آنها به مرتبه اعتقاد به خدای یگانه نرسیده بود.به گفته حسن پیرنیا درعهد قدیم تمام مردم آسیای غربی وآفریقای شمالی به استثناء بنی اسراییل مشرک وبت پرست بودند زیرا آنچه ازتاریخ پیداست مصری ها ،کلدانی ها سومری ها قایل به ارباب انواع بودند ومجسمه های آنها را می پرستیدند - حسن پیرنیا. ص - 288جان بایر ناس معتقد است دین عامه مردم ایران دردوره باستانی عملاً همان آیینی بوده که در وداها ملاحظه می شود.
یعنی اکثر خلائق، قوای طبیعی را می پرستیدند وآنها را دیو می نامیدند وتجسم نیروهای طبیعت درقالب موارد آفتاب ،ماه ،ستارگان،خاک ،آتش و آب بوده اند. - .جان بایر ناس.ترجمه علی اصغر حکمت..چ چهارم.1383ص - 450ایرانیان باستان این قوای طبیعی وبعضی دیگر را که نامشان فرموش شده است می پرستیدند.ودرپیشگاه ایشان درزیر آسمان صاف ودرکنار محرابها با حضور موبدان قربانیها وهدایا می گذاشتند وآتش را می پرستیده وشربتی آسمانی وسکرآور که ازفشرده گیاهی مقدس به نام هوما می گرفتند برای کسب خیر وبرکت می نوشیده اند. - همان.ص - 452
آیین باستانی مغان
هرچند درمورد تولد زرتشت وادعای نبوت او مباحث گسترده اختلافی فراوانی مطرح است لیکن چنانچه ظهور زرتشت را حدود 600 سال قبل از مسیح بدانیم باید اذعان داشت قبل از او ایرانیان تابع عقائد ومذاهبی بوده اند. قبل از ظهور زردشت، ، بومیان غیر آریایی ایران، دینی داشتند که آیین مغان نامیده می شود.به نظر می رسد مغان سکنه بومی ایران بوده اند و پس از ورود آریاییان سرزمین خود را تسلیم آنان کرده اند. دراین راستا برخی معتقدند واژه المجوس که در زبان عربی به زردشتیان اطلاق می شود، از همین کلمه مگوش می آید.برخی از پژوهشگران معتقدند که دوگانه پرستی یعنی ایمان به خدای خیر و خدای شر در دین زردشتی از مغان قدیم ایران آمده است؛ زیرا در کتاب گاتها که قدیمترین بخش اوستا و دارای صبغه ایرانی است، چیزی در مورد دو گانگی یافت نمی شود، ولی از کتابهای تاریخی بر می آید که مغان قدیم دو گانه پرست بوده اند. مغان به رستاخیز نیز ایمان داشتند.دررابطه میان مغان وزرتشتیان مباحثی وجود دارد که درادامه به آن اشاره خواهد شد.
مهرپرستی
مطمئناً خداخواهی درمیان بسیاری ازانسانها وجود داشته لیکن درمصداق آن اختلاف وجود داشت.دراین راستا ایرانیان نیز مانند دیگرانسانها دنبال معبود ی می گشتند که به آن ارج نهاده پرستش نمایند.ازاین و همواره درمیان ایرانیان باستان آیینی وجود داشت که برخی ازآن به آیین مهر پرستی نام می برند .درهمین مورد درمیان ایرانیان افسانه هایی مطرح می شود که حاکی ازیک نوع اعتقاد خاص به موجودی آسمانی است که تعبیر به مهرپرستی می شود.این آیین همانطور که اشاره خواهد
