بخشی از مقاله
چکیده
فیروزه از سنگهای نیمهقیمتی است که استفاده از آن در ایران دوره باستان و بعد از آن در دوره اسلامی رواج بسیاری داشته است. از آن جمله، استفاده فیروزه در ساخت زیورآلات بلوچستان است. هنر زرگری از سابقهای دیرینه در سه شهرستان سراوان، ایرانشهر و چابهار برخوردار است. نقش و نگارهایی که زرگران بلوچ بر روی زیورآلات کار میکنند، استادانه منقوش و مزین به نگینهای فیروزه شدهاند. زیورآلات سنتی بلوچستان شامل: -1 زیورآلات سر و مو -2 زیورآلات گوش -3 زیورآلات بینی -4گردنبندها و سینه ریزها -5 زیورآلات دست -6 زیورآلات پا است. رنگ زیبای سنگ فیروزه از سویی، همینطور اعتقاداتی که از دوره باستان نسبت به رنگ فیروزهای و سنگ فیروزه وجود داشت و نیز تشدید این اعتقادات در دوره اسلامی باعث شد تا این سنگ بسیار مورد توجه قوم بلوچ قرار گیرد.
روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش کتابخانهای و میدانی و روش تحقیق تاریخی- توصیفی است. اعتقاداتی نظیر پیروزی، دفع چشم زخم و فال نیک باعث شد که مردمان بلوچستان از این سنگ در ساخت زیورآلات استفاده کنند، تا جایی که هم اکنون نیز مورد توجه و علاقهی جامعه معاصر بلوچ است. اما علیرغم این پیشینهی افتخارآمیز، متأسفانه در حال حاضر استفاده از فیروزه در وضعیت مطلوبی نیست و بر اساس مصاحبههای انجام شده با زرگران و طلاسازان بلوچ، هم اکنون بخش قابل ملاحظهای از فیروزههای تراشیده شده در بازار بلوچستان را فیروزههای شیمیایی آمریکایی و چینی که بهصورت قاچاق وارد کشور میگردد، تشکیل میدهد.
با وجود چنین مسأله نگران کنندهای تاکنون تحقیق علمی برای پاسخگویی به این سؤال که چرا از فیروزهی نیشابور به مانند گذشته استفاده نمیشود؛ انجام نشده است. بر اساس مصاحبههای انجام شده با زرگران، قیمت ارزان، رنگ آبی تیره فیروزههای مصنوعی از جمله دلایلی است که باعث شده فیروزهی نیشابور جایگاه خویش را در طلاسازی سنتی بلوچستان به مخاطره بیندازد. امید است که این تحقیق بتواند از طریق پاسخگویی به سؤالات فوق در جهت آشنایی بیشتر با صنعت فیروزه نیشابور و رفع موانع و مشکلات آن مفید واقع شده و جایگاه واقعی خویش را در بازار مصرف زیورآلات سنتی بلوچستان مجدد پیدا نماید.
کلید واژهها: فیروزه، نیشابور، زیورآلات، بلوچستان، سراوان
-1 مقدمه
رنگ زیبای سنگ فیروزه، موجب استفاده از آن برای ساخت زیورآلات شده است. در زیورآلات ایرانی علاقهی بشر به رنگها باعث گردیدکه همواره اشیایی را که دارای رنگهای طبیعی هستند، اهمیت ویژهای داشته باشند. سنگ با داشتن رنگهای مختلف و متنوع از گذشتههای بسیار دور مورد توجه قرار گرفته است. بشر با سوراخ کردن سنگها و آویزان کردن آن به عنوان گردنبند، میل آراستن خود را از این طریق ارضا میکرده است. زمانی که دانش بشر به مرحله پیشرفتهتری رسید، با تراش سنگها توانست فرمهای دلخواه خود را خلق کند.در هر جامعهای بسته به اعتقادات مردم رنگ خاصی مورد توجه واقع شده است؛ به عنوان مثال میتوان به ارزش رنگ سبز و مفهوم قدسی آن در نزد مسلمانان و فیروزهای نزد ایرانیان اشاره کرد، عموماً گنبد مساجد و امامزادهها را با این دو رنگ ساخته و محراب مساجد را با کاشی فیروزهای تزیین میکنند.
از اینرو سنگ فیروزه جایگاه ویژهای نزد ایرانیان مسلمان پیدا کرده است. استفاده از نگین فیروزه برای زیورآلات هم در میان شاهان و هم مردم عادی بسیار رایج بوده است، زیرا همراه داشتن آن را مایه پیروزی و سعادت میدانستهاند. در متون ادب فارسی مکرراً به زیورآلات استفاده شده از سنگ فیروزه اشاره شده است. لوازم فراوانی از جنس این سنگ ذکر شده که عمدتاً به خاطر زیبایی و شکوه و گران قیمت بودن در دربار شاهان استفاده میشدهاند، دقت در نمونههای گوناگون و مقایسه و بررسی آنها نشان میدهد که رنگ خاص و شکوه و زیبایی این سنگ تنها علت برگزیدهشدن آن برای اشیا خسروانه و راه یافتن به دربار نبوده است؛ بلکه در تصورات دیرینه انسان باستانی پشت سنگ فیروزه و رنگ فیروزهای نیرویی جادویی نهفته است که قدرت انجام کارهای گوناگونی دارد.
طلا و زیورآلات در زندگی زن بلوچ آنچنان رسوخ کرده که زندگی بدون داشتن قطعهای طلا برایش، زیبایی نداشته و ندارد. چنین زیورآلاتی را که استادانه منقوش و مزین به نگینهای فیروزه شدهاند، باید هنر دست و نشانهی خلاقیت صنعتگران ماهر و حاذقی دانست که در زبان محلیاُستا یا استاد نامیده میشوند. هنر زرگری از سابقهای دیرینه برخوردار است و هنرمندان سرزمین پهناور بلوچستان که نسل در نسل به حرفهی زرگری مشغول بودهاند، در کار خود حداکثر مهارت و ذوق را به کار برده و به خلق زیباییها پرداختهاند. تاریخچهی هنرزرگری دقیقاً مشخص نیست؛ ولی میتوان آغاز این هنر را همزمان با پیدایش هنرهای سنتی دیگر دانست. زرگری به عنوان یک هنر ظریف و قابل تقدیر نگاه میشود. نقش و نگارهایی که زرگران بلوچ بر روی زیورآلات کار می کنند بیشتر الهام گرفته از طبیعت و شاخه و برگهای درختان است. این تشابه بین نقوش را در هریک از هنرهای دیگر چون منبتکاری، تذهیب و قالیبافی میتوان دید و در واقع ارتباطی است فطری با طبیعت. بعضی از نقش و نگارها و نقوشی که انسانهای اولیه روی سنگها و دیوارهی غارها حک کردهاند، در این آثار دیده میشود و استادکاران ماهر با استفاده از این نقوش به ساخت زیورآلات پرداختهاند.
-2روش تحقیق و بحث
با استناد به منابع مکتوب در گذشته و نیز زیورآلات برجای مانده، همچنین زیورآلاتی که در حال حاضر مورد استفاده زنان بلوچ قرار میگیرد، میتوان به اهمیت و جایگاه سنگ فیروزه پی برد. در این مقاله سعی شده است با مطالعه منابع مکتوب کتابهایی
