مقاله جایگاه مشارکت عمومی در مدیریت و عمران روستایی

بخشی از مقاله

چکیده

مدیریت روستایی از ارکان اصلی و جدا نشدنی توسعه روستایی است، زیرا در نبود مدیریت سازماندهی شده در نواحی روستایی، برنامه های توسعه نیز با مشکلات بی شماری مواجه خواهد شد. یکی از مهمترین عوامل رشد و توسعه اجتماعی- اقتصادی یک جامعه به ویژه درجوامع روستایی، نقش وحضور فعالانه مردم در کارها و فعالیت های مربوط به روستای خود است. بدون همیاری و مشارکت مردم، توسعه مفهومی نخواهد داشت، چرا که هرگامی که در راه رشد وتوسعه برداشته می شود، باید با همراهی مردم انجام گیرد.

مدیریت روستایی نیز از سالیان متمادی در روستاهای ایران وجود داشته و با اینکه در هر مقطعی از فعالیت خود با اسمی خوانده شده ولی مدیریت خود را اعمال کرده است. کدخدا، دهیار، همیارو ... گونه های مدیریت روستایی در ایران بوده اند و بدیهی است که روستا به لحاظ وجود مناسبات اجتماعی اقتصادی و پایبند بودن افراد به قوانین عرفی و مدنی نمی تواند از تشکیلات سازمان مدیریتی بی نیاز باشد. بطوری که در اغلب جوامع انسانی شکل سازمان مدیریتی متأثر از نظام اجتماعی حاکم بر آن جامعه است و به خصوص اگر جامعه زیر جامعه ای از جوامع فراترباشد نقش آن جوامع فراتر نیز به مراتب تاثیر گذارتر خواهد بود. برای رسیدن به یک مدیریت عمران روستایی کار آمد نیاز به استفاده ازظرفیت جوامع محلی با اداره و کنترل دقیق مکان و بهره وری از منابع موجود می باشد.

در مقطع جهانی شدن ارتباطات و تمرکز سرمایه ها عملکرد دقیق برنامه ریزی ها برای توسعه روستایی و نواحی محلی مقابله با خودکامگی و فردگرایی است. بنابراین مجموعه مدیریت باید به وسیله استراتژی های کار آمد قدرت عمل ابتکار در سازندگی و سیاست گذاری حساب شده همراه باشد. مدیریت جدیدتوسعه روستایی باید درک توسعه محلی بروز ابتکارها جمع گرایی و مشارکت را دردستور کار قرار دهد و قادر به تحلیل مشکلات اقتصادی اجتماعی و زیست محیطی فضاهای روستایی باشد.

مقدمه

مشارکت افراد به ویژه روستاییان در روند توسعه نزد صاحب نظران از چنان اعتباری برخودار است که بعضا توسعه را معادل مشارکت دانسته ویا مشارکت را به وسیله و هدف توسعه ذکر کرده اند. امر مشارکت در مدیریت و مالکیت واحدهای بهره برداری بخصوص در جامعه روستایی به رغم وجود زمینه های مختلف همیاری ضعیف است. مشارکت در مدیریت امور روستا در بین روستاییان از سابقه چندانی برخوردار نیست، زیرا وجود هرم قدرت و روابط اجتماعی عمودی مانع از دخالت روستاییان در اداره امور مربوط شده است. شیوه های همیاری موجود در جوامع روستایی نشانگر مشارکت میان گروه های خاصی مثل گروه خویشاوندی، همسایگی و ... می باشد، حال آن که مشارکت در امور عمومی مربوط به توسعه با سازمانی مردمی و بدون دخالت قدرت موجود مسبوق به سابقه نیست و به همین علت است که فلسفه مشارکت نیز نزد روستاییان روشن نیست.

بدنه اصلی مقالات

تعریف مفهوم مشارکت: مشارکت فرایندی اجتماعی، عمومی، یکپارچه، چندگانه، چندبعدی و چندفرهنگی است که هدف آن کشاندن همه مردم به ایفای نقش در همه مراحل توسعه است.[1] مشارکت به معنای دخالت مردم در توسعه و تکامل خود، زندگیشان و محیط زیست خودشان است. مشارکت روستاییان در توسعه روستایی، به عنوان تبلور عینی رفتارهای مطلوب انسانی مطرح است.[2]

تعریف مفهوم مدیریت روستایی : فرایند سازماندهی و هدایت جامعه و محیط روستایی از طریق شکل دادن به سازمان و نهادهاست. این سازمانها و نهادها ابزار و وسایل تأمین هدفهای جامعه روستایی هستند. هدف هایی که توسط مردم ترمیم و پذیرفته شده است. به بیان دیگر مدیریت روستایی عبارتست از مدیریت منطقی منابع انسانی و طبیعی در محیط های روستایی برای نیل به هدف پایداری اجتماعات محلی و زیست محیطی بر اساس فرایندهای علمی و مدیریتی.[3]

انواع مشارکت روستائیان الف: مشارکت در تصمیم گیری 

درحال حاضر روستاییان با موانع ساختاری و فرهنگی متعددی در راستای مشارکت در تصمیم گیری های محلی و ملی روبرو هستند. هرچند با ظهور و بروز شوراهای محلی این امر تا حدی میسر گردیده است لیکن تجربه نشان می دهد مشارکت مستقیم روستاییان فقط در سطح روستا و عمدتاً برای کارهای عام المنفعه و مراسم های محلی صورت می پذیرد. برگزاری مجمع های عمومی برای روستاییان یکی از اشکال مؤثر در تقویت مشارکت روستاییان در تصمیم گیری به شمار می رود.

ب: مشارکت در اجرا

تجربه معمول مشارکت مردم در اجرای پروژه های روستایی، به شکل ارائه خدمت رایگان، داوطلبانه و نظایر آن بوده است. این شکل از مشارکت مردم محلی از سابقه دیرین و بخشی از فرهنگ روستایی محسوب می شود.

ج: مشارکت مردم در بازنگری و ارزشیابی برنامه های اجرایی و پروژه های توسعه 

بطور معمول برای ارائه بازخورد لازم به مدیریت های پروژه و سیاستگزاران جهت تصحیح و تعدیل خط مشی هایی که باید ضمن اجرای پروژه انجام گیرد، بازنگری و ارزشیابی ضرورت دارد. این جنبه از فرایند توسعه با مشخص کردن، تدوین و زمان بندی پروژه و جنبه دیگر مشارکت در تصمیم گیری ارتباط تنگاتنگ دارد. علیرغم بهبود شرایط مشارکت جامعه محلی در امور مربوط به خویش این بعد از مشارکت جامعه محلی کمتر مورد توجه بوده است.

د: مشارکت در سهم بندی منافع توسعه 

این بخش از مشارکت جوامع محلی اساسی ترین شکل از حضور و مشارکت مردم در امور خویش میباشد.به نحوی که مشارکت مردم در سهم بندی سود به معنی سهم بری عادلانه از منافع توسعه محسوب می گردد. مشارکت داوطلبانه و ارادی، تنها زمانی میسر است که مردم از چنین مشارکتی بهرمند شوند.[4]

انواع مشارکت

از جنبه موضوع : بر اساس این که موضوع مشارکت در کدام جنبه زندگی گروهی مورد توجه باشد، می توان مشارکت را به دو دسته تقسیم نمود:

الف - مشارکت اجتماعی: شامل مشارکت گروه های اجتماعی در برنامه ها و فعالیت های اجتماعی و فرهنگی است.

ب - مشارکت اقتصادی: شامل مشارکت گروه های اجتماعی در برنامه ها و فعالیت های اقتصادی است.[5] از جنبه نحوه دخالت مردم: بر پایه اینکه مردم چگونه و به چه شیوه در برنامه ها و فعالیت های مربوط به مشارکت نقش داشته باشند، مشارکت بر دو گونه است:

الف - مشارکت مستقیم: در این شیوه مردم مستقیماً در تصمیم سازی های برنامه ها و فعالیت ها دخالت می کنند. مشارکت مستقیم در واقع نشانگر وجود دموکراسی مستقیم و بی واسطه در جامعه است.

ب - مشارکت غیر مستقیم: در این شیوه مردم به طور مستقیم در فرآیند مشارکت دخالت ندارند. بلکه از طریق گروه های نماینده خود می توانند در جریان تصمیم سازی ها دخالت داشته باشند.[6] از جنبه سطوح اجرایی: بر پایه اینکه برنامه ها و فعالیت های مورد نظری که مشارکت مردم را طلب می کند در چه سطوحی به اجرا در می آیند، شیوه مشارکت به سه طبقه تقسیم خواهد شد:
 
الف - مشارکت در سطوح روستایی: مردم روستاها می توانند در برنامه ها و فعالیت های ویژه منطقه روستایی خود مشارکت کنند.

ب - مشارکت در سطوح منطقه ای: مردم می توانند در برنامه ها و فعالیت های منطقه ای، استانی و ناحیه ای مشارکت کنند.

ج - مشارکت در سطح ملی: در سطح ملی تمامی مردم می توانند در برنامه ها و طرح های ملی شرکت کنند.[5]

از جنبه وضعیت دموکراسی: از این منظر که مشارکت مردم در چه درجه و طیفی از دموکراسی مورد توجه قرار گرفته شود، می توان مشارکت را به دو طبقه تقسیم کرد:

الف - مشارکت اجباری: مردم یا گروه های اجتماعی به صورت غیر داوطلبانه و از روی اجبار در برنامه ها و فعالیت ها مشارکت خواهند داشت.

ب - مشارکت اختیاری: مردم یا گروه های اجتماعی به صورت ارادی، داوطلبانه و از روی تمایل و علاقه در برنامه ها و فعالیت ها مشارکت خواهند داشت .[6]

ویژگی های مشارکت

-1 مشارکت مشروط به برابری انسان ها و منوط به آزادی آن هاست. در یک نظام مشارکتی فرض براین است که مردم باید فرصت مناسب برای تأثیرگذاری بر سیاست ها و بدست آوردن مشاغل عمومی را داشته باشند و دولت نیز باید امکان رقابت را براساس شایستگی افراد محیا کند.

-2 مشارکت حق مردم است و بیش از همه چیز نیاز مند اقدام آگاهانه آنهاست. مشارکت امری تحمیلی یا دعوتی نیست بلکه نوعی توان بخشی به گروه های ضعیف قوام با مشکلات خود نقش داشته باشند، چنین مشکلاتی نه فرمایشی است و نه وزن کردنی بلکه باید آن را بدست آورد، یعنی امتیازی نیست که حکومت به اتباع خویش می دهد. بلکه حقی است که باید از ان استفاده کند. 

-3 مشارکت یک فرایند است که با محصول ثابت و نهایی توسعه. 

-4 مشارکت فعالیت کمی وکیفی ودارای درجاتی است. لذا گسترده و ژرفای آن متغیر و در عین حال مهم می باشد. وسعت مشارکت بدون عمق کافی آنرا سطحی وآسیب پذیر می گرداند و عمق بدون وسعت مشارکت نمی شود.

-5 مشارکت دارای پیامد های دو سویه است و چنان چه بنا باشد مؤثر واقع گردد، مستلزم تغیراتی بنیانی در اندیشه و عمل است که باید از درون جامعه بجوشد و در قالب های پایدار و مقبول جامعه و دولت تبلور یابد. ایده های مربوط به مشارکت یک نقطه مشترک دارد  آن اهمیت دادن به نقش ونظر مردم در تصمیم گیری های سیاسی  دسترسی آنان به منافع قدرت است.[7] های روستایی.... در تجسم وطراحی سیاستها وبرنامه ها می توانند تحقق بخشند عبارت فوق به عنوان یک راهبرد مشارکت تفسیر شد که برچهار جنبه مهم تأکید کرد:

-1 سازماندهی فقرا

-2تمرکز زدایی دولتی

-3برنامه ریزی در سطح محلی

-4مشارکت به عنوان مبنای پروژه های توسعه روستایی. عبارت و راهبرد فوق الذکر به لحاظ ابتکاراتی که در زمینه توسعه روستایی آتی ارائه می گردد در بسیاری موارد مورد تأئید قرار گرفته است و دارای نفوذ می باشد. تا کنون سازمان خوار بار کشاورزی برنامه مشارکت مردمی خود را به مرحله عمل در آورده ولی با این حال وضعیت هنوز در سطح یک راهبرد است وتا فراهم ساختن اساس لازم برای یک رهیافت مناسب جهت مشارکت هنوز کارهای زیادی باید انجام شود.[8]

مشارکت روستائیان در عمران روستایی

مشارکت روستائیان در طرح های عمرانی روستایی شامل موارد زیر است:

-    مشارکت در برنامه ریزی : برنامه های توسعه روستایی در صورتی می توانند موفق باشند که روستائیان به صورت سازمان یافته در آنها شرکت داشته باشند. به عبارتی دیگر، در برنامه ریزی مشارکتی مناطق روستایی، مشارکت مؤثر مردم به عنوان یک راه اساسی مورد توجه قرار می گیرد و روستائیان قادر هستند نقش مؤثری در تصمیم گیری داشته باشند. شوراهای اسلامی روستایی و بخش به این نکته توجه نمایند که روستائیان را باید با توجه شرایط زمانی ومکانی سازماندهی نمود وبه شکل های مختلف در تصمیم گیری های مربوط به پروژه ها دخالت داده شوند.

-    مشارکت در اجرا: امروزه اجرای طرح هایی که بازندگی روستائیان مربوط می شوند نمی توان بدون استفاده از نظرهای آنان به اجرا در آید.پذیرش طرح از سوی روستائیان، یکی از نتایج مفید مشارکت داشتن آنان در اجرای طرح ها است .

-    مشارکت در ارزیابی: ارزشیابی مداوم طرح ها و پروژه هایی که در روستاها اجرا می گردد، باید مورد توجه قرار گیرد. این ارزشیابی برای باز نگری، جمع آوری و پیگیری اطلاعات مربوط به هر پروژه است. مشارکت روستائیان در تهیه این اطلاعات برای مشخص کردن مشکلات و تنگناهای اجرایی بسیار لازم است. مشارکت مستقیم مردم در ارزشیابی طرح ها وپروژه های روستایی، موجب کاهش اشتباهات مربوط به مدیریت منابع خواهد شد. همچنین موجب ایجاد احساس مسئولیت در آنان برای طرح ها و پروژه ها می شود و اثر بخشی طرح ها را بالا می برد. بنابراین، مشارکت روستائیان و ارزشیابی، اثر بخشی طرح ها و پروژه ها را افزایش می دهد و نتیجه های مثبت آنها به نفع روستائیان خواهد شد.[9]

عوامل مؤثر در مشارکت روستائیان

بطور کلی میزان مشارکت روستائیان در برنامه ریزی و اجرای طرح های عمرانی به نکته های گوناگونی بستگی دارد که عبارتند از:

- آگاه بودن روستائیان ازهدف و طرح ها   

روستائیان باید هم از هدف های طرح ها آگاه باشند وهم در تهیه طرح ها مشارکت داشته باشند هر طرح عمرانی را دارای هدف یا هدف هایی است که با اجرا کردن طرح، باید به آنها هدف ها برسیم. اگر طرح های عمرانی به نیازها وزندگی روستاییان توجه نداشته باشند با شکست مواجه خواهند شد.

-    هماهنگی طرح ها با نیازهای روستاییان 

 برای رسیدن به هدف های هر طرح توسعه روستایی، باید بین هدف های آن و نیاز روستاییان هماهنگی وجود داشته باشد. چون روستاییان بهتر از دیگران از زندگی و وضعیت روستایی خودشان اطلاع دارند. پس بهتر است آنان در برنامه ریزی و اجرای طرح های توسعه مشارکت کامل داشته باشند. 

-    مشارکت مردم در تعیین زمان مناسب اجرای طرح ها 

یکی از نکته های مهم مشارکت داشتن مردم در تعیین زمان مناسب برای اجرای طرح ها است. زیرا زمان اجرای یک طرح اهمیت زیادی در نحوه صرف هزینه های طرح ها وکیفیت اجرای آنها دارد.  تأثیرمشارکت مردم در سرعت بخشیدن به اجرای طرح ها را می توان از مقاله طرح هایی که روستاییان در تعیین زمان اجرای آنها مشارکت داشته و یا نداشته اند مشاهده کرد.[10]

مشارکت ومدیریت روستایی

مشارکت افراد به ویژه روستاییان در روند توسعه نزد صاحب نظران از چنان اعتباری برخودار است که بعضا توسعه را معادل مشارکت دانسته ویا مشارکت را بوسیله وهدف توسعه ذکر کرده اند .[11] شروع برنامه های عمرانی در ایران با سیاست اجبار به پیشرفت همراه بودبه. این معنی که روستاییان را قاعدتاً فاقد صلاحیت های لازم برای تصمیم گیری و مشارکت فعال در امور عمرانی وتوسعه تشخیص می دادند و براین اساس، تصمیم گیری راجع به پروژه ها و طرحها از بالا صورت می گرفت و روستاییان فقط به عنوان بخشی از عوامل اجرا به شمار می آمدند.

در این فرایند، برنامه ریزان، عقب ماندگی ویا توسعه نیافتگی روستاها را در مقایسه با جوامع شهری چنان گسترده ترسیم می کردند که فرصت کافی برای توجیه روستاییان و واداشتن خود آنها به تصمیم گیری وعمل در راه توسعه را دست نیافتنی می دیدند؛ حتی با توسل به موضوع » تأخر فرهنگی« خصلت های روستاییان را به عنوان یکی از عمده ترین موانع توسعه ذکر می کردند. 12] مفهوم مشارکت به ترتیبی که درغرب پدید آمد با خود نکاتی را مطرح می کند که پذیرش اصل برابری مردم یکی از آنهاست.

صاحب نظران معتقدند:» مردمان هر گاه در پیوند با یکدیگر از اهمیت و وزن برابر برخودار شوند« آنگاه مشارکت میان آنان می تواند به »برخاستن و خیز برداشتن«یاری دهد. در یک جامعه سنتی پای این استدلال چوبین است وسلسله مراتب اجتماعی که در مواردی متأثر از سلسله مراتب اقتصادی است وگاهی نیز از مسائلی مثل سن وسال، انتساب به خانواده ای خاص تأثیرمی پذیرد، مانع عمده برابر انگاری مردم روستایی است[11]معمولاً. به مشارکت به عنوان یک وسیله برای رسیدن به هدفی مشخص نگاه شده است.