بخشی از مقاله
چکیده:
مسکن در جامعه اسلامی که از آن به مسکن مطلوب تعبیر می کنیم به عنوان تجلیگاه ارزشهای فرهنگی خانواده به عنوان واحد بنیادین جامعه اولا به دلیل ویژگیهای خاصی که فرهنگ ایرانی برای آن قائل است و ثانیا به دلیل اشتغال اکثریت عمارات یک شهر به عنوان مسکن ، عنصری است که تاثیر آن بر معماری و بالنتیجه بر شهر تاثیری به سزا و قابل توجه می باشد.همان گونه که اصول حاکم بر مفهوم خانواده بر معماری اثر می گذارد ، معماری نیز در قوام یا اضمحلال و خدشه به اصول و ارزشهای فرهنگی مربوط به خانواده تاثیری اساسی دارد. در شهر اسلامی، فضای خانه، ساخته ی انسان - در و دیوار و اتاق و حیاط و جملگی جزئیات آنها - با عناصر طبیعی عجین و هماهنگ و توأم است، ساخته های انسان در کنار آیات الهی هستند.
هم آیات الهی متذکر می شوند، و هم ساخته های انسان اثری هنری را می مانند که ماده را شرافت بخشیده اند. در شهر اسلامی، خانه حرم است، مکانی مقدس که با کفش بر فرش آن گام نمی نهند. کاراکترهای معنوی به ارزشها و عقاید خاص یک فرهنگ یا سرزمین مربوط می شود.در واقع سخن در این است که یک فرهنگ یا جهان بینی خاص ، ازدیگر فرهنگها بواسطه نوع و چگونگی پنداشتها و انگاره های فرهنگی متمایز می شود.این مفهوم در فرهنگ دارای انصاف به جهان بینی اسلامی می تواند نشانگر این امر باشد که فضایی می تواند قابلیت ارتقاء به مکان را یابد که با ارزشهای اسلامی ومفاهیم علوی ارتباط بیشتری داشته باشد.به عبارت دیگر شهر باید سرچشمه الهامات معنوی و کالبدی از تمثیلها و کاربردهای نمادین از مفاهیم روحانی باشد.
ازآنجا که معماری دارای زبانی از طریق فرمهای معنا دار است، توجه به کاراکترهای هر بنا یا معماری می تواند ما را با روح و معنای آمیخته با آنها که دارای سرچشمه های ایزدی و طبیعی است ، آشنا نماید.رسالت معماری و شهرسازی در ساخت و ایجاد مکانهای »واجد معنا و هویت« است، چنانچه بدون پرداخت به کاراکتر هر مکان ، محیط شهری تنها در سطح انتزاعی باقی می مانند . در این مقاله بر آنیم تا تاثیر آموزه های دین مبین اسلام را در هویت دهی به معماری خانه های ایرانی مورد توجه قرار دهیم.
روش تحقیق در پژوهش حاضر به صورت توصیفی بوده است که در این راستا، در ابتدا چهارچوب نظری تحقیق با مطالعه برروی اسناد و مدارک کتابخانه ای و بررسی نمونه ها، مشخص شده و در مرحله بعد نحوه ارتباط درست این دو عامل را به صورت تطبیقی مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته است.نتایج حاصل از بررسیها بیانگر آن است که با درک کامل از ارزشهای دینی و تاثیرگذاری ان بر معماری ، میتوان آنرا به زندگی معاصر منتقل کرد.
-1مقدمه:
اولین چیزی که انسان پس از تأمین غذا در جستوجوی آن است تهیهی سرپناهی است که بتواند در آن آرام گیرد. مسکن خُردترین و کوچکترین شکل تجسم کالبدی رابطهی متقابل انسان و محیط است و تبلور فضایی کارکرد حیاتی سکونت انسانی در ایفای نقشهای اساسی وی است. در روانشناسی بخشی از هویت شخصی انسانها به واسطهی خانهای است که در آن زندگی میکنند. لذا لزوم هویت داشتنِ خودِ مکان نیز از مسائل بسیار مهم در روانشناسی محیط، انسانشناسی و شهرسازی محسوب میشود.
پیش از خلق مکانی برای سکونت، باید رابطهی متقابل هویت و این مکان را بشناسیم. ما نمیتوانیم محیطمان را مجموعهی نامرتبطی از اشیای مادی بنامیم و نمیتوانیم فضایمان را صرفاً ظرفی برای روابط اجتماعی، بدون بُعد فیزیکی، فرض کنیم.مسکن نقطهی پیوند انسان و جهان مادی اوست؛ امری است ملموس که در آن دنیایی نامحسوس از احساسات، عواطف، شادیها و رنجها و خاطرات و دلبستگیهای افراد و مهمتر از آن، بازتاب یک فرهنگ نهفته است.به عبارت دیگر، اولین نظام فضایی که فرد در آن متولد میشود و شخصیت میگیرد خانه است. خانه نه تنها یک سازه، بلکه نهادی است که برای اهداف پیچیدهای ایجاد شده است. از آنجا که ساخت خانه یک پدیدهی فرهنگی است، شکل و سازماندهی آن به شدت تحت تأثیر محیط فرهنگیای است که به آن تعلق دارد.
خانه به عنوان مکانیسم فیزیکی، از آن جهت که به بیان جهانبینی، عادات و رسوم و باورها و ساختن و بازتولید آنها کمک میکند، قابل مقایسه با دیگر مکانیسمها یا نهادهای اجتماعی همچون آموزش و مذهب نیست. وقتی کلمه "خانه" به گوش می رسد، آنچه در ذهن جا می گیرد بدیهی و بی نیاز از تفسیر به نظر می رسد؛ ولی هر چند از نظرگاههای متعدد و تعاریف گوناگونی درباره خانه ، یعنی خصوصی ترین فضای زیست انسان ، عرضه شده است،هنوز این پدیده جای بحث بسیار دارد.
خانه در معنای عمیق خود یک حس وابستگی به محیطی خاص است که در مقایسه با آن تمام مفاهیمی که با مکان سر و کار دارند از اهمیت ناچیزی برخوردار هستند، خانه نقطه ی آغاز حرکت برای تصاحب دنیاست - رلف، . - 53: 1389 مهمترین رویداد در تاریخ تکامل انسان ، تغییر در نحوه جابجایی و »سکونت« بوده است.پیشرفت های آینده تغییر پوسته را ایجاب خواهد کرد.ساختمان به عنوان پوسته دوم انسان باید در عین حفظ ارزشهای بنیادی، قابلیت تطبیق با شرایط جدید را داشته باشد.خانه به عنوان مهم ترین بستر رشد معنوی علاوه بر پاسخگویی به نیازهای ارزشی ، جواب گوی انسانی که مدام نو می شود ، باشد.
مفاهیم نگرش های نو ذهن انسان امروز را مدام به چالش کشیده و فضای ذهنی وی را به سرعت به خود اختصاص می دهد.مهم ترین حسن خانه ، در این است که رویا را در خود می پروراند و محافظ رویا پرداز - انسان - است.خانه به ما این امکان را می دهد که در آرامش خیالات خود غرق تمامیت دین خود از ریشه سلم به معنی آشتی و آرامش است بارزتر می شود. - آراسته، - 1389:5 خانه به عنوان اولین بنای معماری انسان هنوز یکی از مهمترین بناهای معماری است. »
با عوض شدن شیوه زندگی در نیم قرن گذشته، مفهوم و مصداق »خانه« و »سکونت« جای خود را به »واحد مسکونی« و »اسکان« دادند.« - نقره کار, و غیره, . - 537 . 1387 نیاز به خانه اما، نیازی آن اندازه اساسی است که انسان ها، از اولین لحظه های آشنایی شان با خویشتن و با محیط، به ساختن اش مبادرت ورزیده اند و این امر تا آن اندازه بر ایشان پرمعنی و ظریف، تعیین کننده و حیاتی بوده که اجرایش را خود به عهده گرفتند اندیشه های خود را به زبان مهارت های فردی و جمعی و قومی خویش، بر شکل و بر شالوده ی مسکن خود منقوش کردند.
- فلامکی، 1385، - 28 سکنی گزیدن در اصل عبارت است از جهانی از »چیزها« را به خود اختصاص دادن که نه با تصورات مادی ، بلکه در قالب آثاری در خدمت تعبیر معنا و مقصود به دست آمده توسط چیزها ، روی می دهد.بر این اساس ، جنبه های دوگانه سکونت را بدین صورت می توان بیان کرد: نخست کسب اقتدار در امر وقوف یافتن بر چیزهای مفروض - اعم از طبیعی یا مصنوعی - ، دوم ساختن آثاری که آنچه را که آدمی بر آن وقوف یافته است، در خود ضبط کرده و توضیح می دهد.
-2اهمیت و ضرورت تحقیق:
با نگاهی به معماری سنتی، یکی از باشکوه ترین مشخصه های معماری سنتی ایران را در طراحی خانه ها می توان کاملاً مشاهده کرد و آن پایبندی معمار به اصول و اعتقاداتش می باشد. یکی از این اصول تکریم مهمان است که در ساختار فضایی خانه های سنتی نمود یافته است. در دیدگاه اسلام ، خانه مکانی است که تمامی نیاز های انسان از قبیل استراحت ، تغذیه،پذیرایی از مهمان، تربیت فرزند و عبادت مرتفع است. بنابراین سکونت در خانه ای با معیارهای اسلامی در رشد و تعالی انسان و شکل گیری رفتارهای فردی و اجتماعی وی تاثیر به سزایی دارد.
معماری ایرانی اسلامی با حفظ هنر ایران و آداب اسلامی تلاش می کند فضایی سرشار از آرامش و نشاط برای سکونت افراد مسلمان فراهم آورد.مهمترین ویژگی خانه های ایرانی اسلامی محفوظ بودن آنهاست. حفظ حریم خانه از چشم نامحرمان اساسی ترین دغدغه معماری اسلامی است. طراحی ورودی خانه به گونه ای صورت می پذیرد که کمترین دید و دسترسی بصری به حریم خانه امکان پذیرباشد.
معماری ایرانی با استفاده از اشکال هندسی و حفظ تقارن و تناسب دیوار ها به کمک معماری اسلامی آمده و فضاهای مختلف خانه را متناسب با کاربرد آنها جداسازی نموده تا حریم خصوصی خانه کاملا حفظ شود. آنچه در این پژوهش اهمیت یافته است، تحلیل و بررسی نمود تکریم مهمان و مهمان نوازی در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران می باشد و در پی پاسخگویی به این سوال است که، در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران توجه به تکریم و بزرگداشت مهمان به چه صورتی نمود یافته است؟
-3روش تحقیق
روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی می باشد. برای انجام مطالعه از شیوه های مرسوم جمع آوری اطلاعات اعم از اسنادی و میدانی بهره گیری شده است. در بخش مطالعات کتابخانه ای به بررسی مبانی نظری موضوع مورد بحث پرداخته شده و مفهوم تکریم مهمان و مهمان نوازی از کتب اندیشمندان، صاحب نظران و آیات و روایات اسلامی استخراج شده، سپس نمود آن در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
-4مفهوم خانه:
خانه مکانی است که در آن فرد، ضمن حفاظت از خود در برابر عوامل آب و هوایی، می تواند از فشارها و محدودیت های جامعه به دور باشد. خانه مکانی است برای استراحت آدمی و آرامش ذهن - «مرتضی، 1387، 133 و . - 134 این تعریف برای خانه، از بعد تاثیرات اخلاقی و انسانی، دارای ارزش است، همچنان که در قرآن در آیه 80 سوره نحل آمده است »خدا خانه هایتان را برای شما مایه آرامش و سکون قرار داده است - «نحل: - 80چنین تعریفی ساخت خانه را بسیار پیچیده می کند، چرا که خانه را مایه تکامل و تعالی و آرامش انسانی می داند و به این ترتیب تفاوت خانه با چهاردیواری خوابگاه و پناهگاه در وجود چنین تاثیرات انسان ساز و معنوی خلاصه می شود.
خانه که جزء میراث معماری ایرانی است دارای ویژگی های خاصی است و طوری شکل گرفته که هم نیازهای مادی و هم معنوی انسانی را برطرف می سازد. روایات اسلامی حاوی اشاراتی به سکونتگاه های خرد همانند خانه ها است که علی رغم تاکید بر سطوح کالبدی بر ابعاد معنوی نیز اشاره دارد - وثیق و پشوتنی زاده، 1389، . - 53 خانه یکی از مباحث مهم در معماری سنتی ما می باشد که از آغاز تولد تا پایان زندگی تمام خاطرات انسان ها در آن شکل می گیرد. خانه یک شی یا ساختمان نیست بلکه گسترده و مجموعه ای از شرایط است که خاطرات و تصاویر، آرزوها و وحشت ها، گذشته و حال را یکجا سامان می دهد. یک خانه همچنین مجموعه ای از آیین ها، ضرب آهنگ های شخصی و روال عادی یک زندگی هر روزه است.
