بخشی از مقاله
چکیده:
میل به جاودانگی و نیکوکاری در سرشت بشر به صورت خدادادی نهفته است وانسان فطرتاً علاقمند است خودش و نامش جاودان بماند و همواره برای جاودانه زیستن و نیکوکار شدن کوشیده است. یکی از اموری که تا حدودی پاسخ گوی این خواسته درونی انسان است، یادگاری ماندگار، صدقه ای جاوید و خیراتی الهی به نام وقف است که از برترین، پردوامترین و جاودانه ترین مظاهر احسان و نیکوکاری به مردم، خدمت به هم نوعان و کمک به مصالح جامعه است که از دیر باز به شکل های گوناگونی در تاریخ بشر وجود داشته است و اسلام آن را در مسیری روشن، منطقی و هدف دار قرار داده است.
بی تردید انجام کارهای خیر و خداپسندانه و وقف اموال یکی از بهترین وسیله ها برای جاودان ماندن نام و نشان است و انسانی که معتقد است روحش جاودان است، مایل است که نامش نیز جاودان بماند و این احساس فطری- الهی، وسیله ای برای تکامل معنوی فرد و تامین نیازهای جامعه است. سیره و روش پیامبراکرم - ص - و ائمه معصومین - ع - خود گویای ارزش و جایگاه والای معنوی و مادی این سنت حسنه و نیکو می باشد و این خیرات و مبرات و موقوفات فراوان نشانگر آن است که این بزرگواران تمام همت و تلاش خود را در جهت توسعه و رونق این امر الهی و نیک انجام دادند. بر این مبنا درصدد شدیم با بیان سیره و روش پیامبر اکرم - ص - و ائمه معصومین - ع - در این فریضه خیر الهی- عبادی و نقش ایشان در ارتقاء و اعتلای این فرهنگ در جامعه، مرجعی برای راهبردهای علمی و عملی در جامعه ی اسلامی و مسلمانان معرفی کنیم، تا مردم نیز، همان شیوهای را در پیش گیرند که راهبران راستین آنان پیمودهاند.
با بررسی منابع روایی و تاریخی موجود و سیره قولی و عملی پیامبراکرم - ص - و اهل بیت گرامی ایشان دریافتیم که انفاق و صدقه به مستمندان، خیرات و بذل و بخشش به نیازمندان، از اهداف اصلی پیامبراکرم - ص - و اهل بیت - ع - بوده و در سیره قولی و عملی شان آرامش و آسایش دیگران، رفع احتیاج مسلمانان، دستگیری از قشر ضعیف جامعه، کمک به تعالی و ارتقای آنان، ایجاد برابری در بین مردم و خیرات و مبرات بر زندگی روزمره ایشان ارجح بوده است. این روش خیر و نیکو در طول دوران زندگی پر برکت ایشان استمرار داشته و با نوید پاداش نیک از جانب پروردگار برای این خیرات و باقیات الصالحات همواره مردم را به این امور تشویق و توصیه می کردند، تا الگویی مناسب برای همه ی مسلمانان باشند. این تأسی و الگو پذیری از پیامبر اکرم - ص - و اهل بیت - ع - عاملی برای رشد، گسترش و ترغیب مردم برای انجام کارهای خیر انسان دوستانه و ترویج و توسعه فرهنگ وقف و خیرات و انجام اعمال نیک و خداپسندانه در جامعه است.
کلمات کلیدی: وقف ؛ صدقه ؛ انفاق ؛ خیرات و مبرات ؛ سیره عملی پیامبر - ص -
مقدمه
انسان برای کسب رضای الهی و رسیدن به کمال و جانشینی خداوند در روی زمین، باید طبق تعالیم الهی خداوند هرچه بیشتر از جان و مال خویش در راه او بگذرد، همین اعتقاد او را به ایثار و از خودگذشتگی و احساس جاوادنگی سوق می دهد. وقف و انجام امور خیر در واقع عملی است که انسان به انتخاب آزاد خود، اموال و دارایی اش را از مالکیت مجازی، خارج می کند و به مالکیت حقیقی آن- یعنی خداوند - بر می گرداند تا در راه رضای خداوند، در مسیر پیشرفت و سعادت جامعه مصرف گردد .
در قرآنما مجید،عِنْدَکُمْباقٍخداوَندلَنَجْزِیَنﱠمیفرماید:فَدُ»وَ الﱠذِینَماعنْدَصَبَرُوااللّهِ أجْرَهُمْ بِأحْسَنِ ما کانوا یَعْمَلونَ« [1] آنچه نزد شماست پایان میپذیرد و آنچه نزد اوست، باقی است و قطعاً ما صابران را به بهتر از آنچه میکردند پاداش خواهیم داد. وقف و تصدق به خیرات راهی است که متناهی را به بینهایت وصل می کند. راهی است برای اینکه قیمت عمر خود را بگیریم و به اندازه آنچه دادهایم نصیب بریم. وقف و کارهای خیر و انفاق عمر انسان را ضایع نمیکند و بابت صرف عمر که ارزش بینهایت دارد، سود ابدی میدهد. انفاق، عمل خیر و مانند آن بیشترین سود را از مال، نصیب صاحب آن میکند؛ زیرا او را به درجهای از وارستگی و آزادگی میرساند که گاهی از راه جهاد و عبادت نیز ممکن نیست. خداوند کریم نیز در قرآن مجید میفرماید : هر چه انفاق و کار خیر و نیکوکنید، سود آن به خودتان میرسد؛ یعنی در انفاق، آنکه سود میکند،
ما تُنْفِقواانفاقمِنْکدهخَیْرٍاست:» فَلِأنْفُسِکُمْ. [2]« مفاد این آیه غیر از مفاد آیاتی است که برای انفاق، پاداش بزرگ وعده دادهاند، این آیه میفرماید: سود انفاق و کار خیر در خود آن است و البته پاداش بزرگی نیز در پی آن خواهد آمد، فرق است بین آنچه پاداش و بازتابش، در آینده خواهد آمد، با آنچه خودش پاداش محسوب میشود. در روایتی از رسول گرامی اسلام - ص - ، تعریف متفاوتی از مال را میبینیم، آن گرامی رسول - ص - میفرمایند: مال واقعی آن است که برای آخرت خود میفرستید، نه آنچه برای وارثان خود باقی میگذارید.[3] این سخن بدان معناست که مال واقعی و آنچه به حق متعلق به انسان است، همان داراییها و داشتههایی است که انسان را مقام میدهد و برای او فضیلت میآفریند، نه آنچه موجب سقوط آدمی است و زمینه رذیلتها را فراهم میکند. بنابراین؛ انفاق، صدقه و کار خیر که در روایات جزء باقیات الصالحات و صدقات جاریه خوانده شده است، موجب تزکیه جان و روح آدمی است. کمک به همنوع، دادن قرضالحسنه، همکاری با دوستان، کمک به فقرا، دستگیری از یتیم، انفاق و تعاون و امور خیری از این دست، بیش از هر ریاضت و عبادتی روح را پاکیزه میکند و افاضات را جایگزین اضافات میگرداند .
وقف در لغت به معنای ایستادن یا به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن است.[4] همچنین به معنای مکث نیز آمده است. در اصطلاح عبارت است از این که شخصی عین مال خود را حبس کند و منافع آن را شرعا و به رایگان در اختیار تأسیسات یا شخص یا اشخاص مخصوص بگذارد.[5] وقف عقدی است که ثمره آن حبس کردن اصل، و رها کردن منفعت آن است.[6] امام خمینی - ره - در تعریف وقف فرموده:» تحبیس العین و تسبیل المنفعه«یعنی وقف، عبارت از حبس کردن عین و رها کردن منفعت آن است.[7]
یکی از بهترین و زیباترین تعالیم اجتماعی اسلام که براساس تعاون و حس نوعدوستی بنا نهاده شده، مسأله وقف و صدقات جاریه و خیرات است. پس از ظهور دین اسلام، وقف با تأثیر پذیری از جهان بینی اسلام و اعتقاد به معاد به صورتی استوار و جهت دار مطرح گردید. وقف بیش و پیش از آنکه خیر و فایدهای برای دیگران داشته باشد، شخص واقف خیّر را دگرگون و مستعد دریافتهای معنوی میکند، زیرا جان او را از وابستگی میرهاند و باران تزکیه و وارستگی را بر سر او جاری میکند. همچنین، سرمایه او را جاودانه میکند و روح آزادگی را در او میدمد. بدین رو وقف در کنار هزاران فایده مادی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و علمی برای همه طبقات جامعه، آثار فراوانی بر میزان معنویت و زیست اخلاقی جامعه دارد.
یکی از بارزترین مصقادتزکیه، همانا تأدیه صَدَقه و انفاق میباشد و کاملترین مصداق صدقه، وَقف است که اصل آن ثابت و فرع آن با دوام اصل مزبور، جاری خواهد بود و هیچ صدقه ایچون وقف، چنین مزیّت جاودانه ای را واجد نیست. اطلاق صدقه بر وقف، کار نیک و خیر، زکات مال، زکات وفطرنظایره آن، برای آن است که امور مزبور نشانه صداقت ایمان و صدق مُتَصدّق و واقف میباشدفضیلت. صَدَقه که وقفْ مصداق بارز آن است، در این است که خداوند شخصا او را میپذیرد و دریافت مینماید؛ چنانکه فرمویَعْلَمواد:ألَم» أنّ االله هو یقبل التوبه عن عباده و یأخذ الصدقات«.[8] چون صدقه و خیرات که وقففردِ، کاملِ آن میباشد، پاک کننده روح و نفس از ناپاکی ها و پلیدی هاست، امید آن خواهد بود که چنین پاکی، توانای ادراک صحیح وحی الهیچونباشداثرِ. نافِع صَدَقه که وقف مصداق روشن آن میباشد، همانند دیگر واقعیت های دینی، هنگام احتضار ظاهر میشود، محرومان از چنین فیض فوز آوری، درخواست بازگشت به دنیا برای جبران این مافات مطرح میکنند. از آن جهت صدقه، کهوقف مصداق بارز آن است، بسیار ظریف و شفّاف میباشد،
با اندکمنّتغبار و گرد اَذیّت، غبارین شده و شایسته صعود به بارگاهی که جز اعمال خالص، چیزی به اوج عروج آن بار نمییابد نخواهد بود، لذا ندای قرآن مجید چنینیاأیّهااست:الذین» امنوا لاتبطلوا صَدَقاتِکم بالمَنﱢ و الأذی«.[9] بینش اسلامی باعث شد که روز به روز بر شمار موقوفات، خیرات و مبرات افزوده شود، تا جایی که بسیاری از مساجد، مدارس، بیمارستان ها، و... دارای املاک موقوفی شدند، تا از این راه مخارج آنها تأمین شود. حضرات معصومین - ع - که الگوهای عملی در مسیر تکامل بشر می باشند، در عمل به این موضع پیش قدم بودند و اموال زیادی را برای مصارف مختلف و در امور خیر و عام المنفعه وقف می کردند، تا عاملی برای گسترش و توسعه این امر الهی و نیک باشند .
سیره پیامبراکرم - ص - در توسعه امور خیر
ظهور ادیان به ویژه دین مبین اسلام، وقف و تصدق خیرات را معنایی روشن تر بخشیده است، رهنمودهای قرآن- کلام آسمانی مسلمانان-در تشویق انسان ها به خیرات و نکوهش مال اندوزی و نیز عملکرد پیامبراکرم - ص - و ائمه اطهار - ع - در ترویج و گسترش این سنت حسنه، نقشی عظیم ایفا نموده است، و عامل توسعه و گسترش این امر الهی بوده است. هدف اصلی از وقف و خیرات اموال، تأمین و تثبیت محل سکونت و منبع ارتزاق و تأمین قسمتی از نیازمندیهای عمومی و گسترش فرهنگ و تشویق به احداث بناهای علمی، بهداشتی و مذهبی است. خداوند راهی بر سر راه انسانها قرار داده، که با وقف بخشی از اموال خود، یعنی گذشتن از آنها برای خدمت به خلق، ضمن کسب رضای الهی و پیروی از سنت و سیره پیامبر گرامی اسلام - ص - و اهل بیت معصومین - ع - نام نیکوی خود را جاودانه میسازد و بر این اساس، امروز شاهدیم کسانی که صدها سال پیش در خاک آرمیدهاند، اما از ثمرات وجود موقوفات و خیرات آنها، بخش عظیمی از جامعه بهره مند هستند،
تو گویی هنوز زندهاند و خوان انفاق آنان تا ابد گسترده است، امروزه نام واقفین و خیرین بر تارک موقوفات کشور میدرخشد و این درحالی است که شاید حتی نامی از فرزندان، نوه و نتیجههایشان وجود ندارد. بله بشری که معتقد است روحش جاودان است، میخواهد نام و ثروتش نیز جاودان بماند. توسعه و گسترش فرهنگ وقف و انجام کار خیر و نیک، یکی از عمده ترین فاکتورهای انهدام تراکم ثروت در جامعه و ایجاد بستر مناسب برای رشد ارزشهای معنوی و الهی، در شکل توزیع عادلانه ی ثروت محسوب می شود و با درک از همین نکته، یعنی مؤثریت ژرف وقف در توسعه ی اقتصادی، فکری، فرهنگی و معنوی است که اسلام دین مقدس توحیدی، برگسترش فرهنگ وقف بیش از هر چیز دیگر تاکید نموده است. سنت حسنه ی وقف و خیرات عام المنفعه، یکی دیگر از افتخارات مکتب اسلام و از اهرمهای مؤثر اعتقادی و فرهنگی برای جبران نیازهای مادی و معنوی
