بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش روشهای مختلف سرمایهگذاری در بخش سوم اقتصاد و حوزهی امور خیر و نیکوکاری را تحلیل و به کمک معیارهائی به اولویت بندی این الگوها بپردازد. برای این منظور ابتدا با استفاده از روش کتابخانهای الگوهای برتر مورد استفاده در کشورها مختلف استخراج میگردد و نقاط قوت و ضعف استفاده از هر یک از آنها در ایران مورد تحلیل قرار میگیرد. سپس با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP - با هدف ارتقای بهرهوری و کارآمدی فعالیتهای اقتصادی در حوزهی امور خیر و نیکوکاری الگوهای سرمایهگذاری فوق اولویتبندی می شود. نتایج حاصل از تحلیل سلسله مراتبی - AHP - نشان می دهد سهولت فرایند ها مهمترین معیار برای ارزیابی الگوهای سرمایهگذاری در بخش سوم است و امکان تامین سایر انگیزهها معیار مهم بعدی است. نیز، نتایج مدل نشان می دهد مشارکت عمومی-خصوصی - PPP - و پس از آن ساخت، بهرهبرداری، واگذاری - BOT - الگوهای اولویت دار سرمایه گذاری در این بخش است.
.1 مقدمه
فعالیتهای خیر و نیکوکاری - در قالب عنوان بخش سوم اقتصاد - در دنیای امروز به ویژه در کشورهای توسعه یافته اهمیت و اولویت ویژهای پیدا کرده است و اثر بخشی اهرمی آنها در اقتصاد و رفاه اجتماعی باعث شده است رویکردهای علمی دقیقی در رابطه با این فعالیتها اتخاذ گردد. اما با وجود توسعهی روز افزون مطالعات نظری در رابطه بخش سوم و افزایش تعداد مقالات در تحلیل ویژگیها، ساختارها، انواع، روشها و مصادیق سازمانهای بخش سوم اقتصاد در دنیا و حتی در چند سال اخیر در ایران، و با وجود افزایش روز افزون حجم فعالیتهای غیر انتفاعی و نوع دوستانه در تولید ناخالص داخلی کشورهای توسعه یافته و همچنین با وجود توصیههای مبانی و معارف اسلامی و ظرفیتهای مردم مسلمان ایران در گسترش چنین فعالیتهایی، اما در ایران مدیران و حتی بسیاری از کارشناسان بخش وقف و فعالیتهای خیر و نیکوکاری، به سختی این فعالیتها را به عنوان بخشی از اقتصاد میشناسند و بسیار کم با مبانی نظری و تحلیل آن آشنا هستند و بیشتر به عنوان فعالیتهایی اخلاقی و فرا اقتصادی شناخته میشوند.
حال آنکه بخش سوم اقتصاد - طبق تعریف علمی در دانش اقتصاد - تنها بخشی است که میتواند شکستهای بخش خصوصی و بازار - بخش اول - و شکست دولت - بخش دوم - را در برخی از فعالیتهای اقتصادی جبران نموده و در جهت حداکثر نمودن رفاه اجتماعی گامی موثر بردارد و سهم قابل توجهی را در اقتصادهای دنیا به خود اختصاص داده است.1 ظرفیتهای بسیار بخش سوم در ایران که در داخل با فعالیتهای وقف و امور خیریه بیشتر شناخته میشوند، لزوم مطالعه و اتخاذ رویکردهای علمی به این مقوله را دو چندان میکند.
بر اساس گزارش سازمان اوقاف و امور خیریه در سال 1393 حدود 63 درصد از کل 1 به عنوان مثال در کشور آمریکا در سال 2007 بیش از 6/6 درصد کل GDP متعلق به بخش سوم اقتصاد بوده است. در همان سال تولید ناخالص داخلی آمریکا بر اساس گزارش صندوق بین المللی پول - IMF - برابر 14077/65 میلیارد دلار بوده است که سهم مربوط به بخش سوم اقتصاد، تقریبا برابر 929 میلیاد دلار است. بر اساس همان منبع در همان سال کل تولید ناخالص داخلی ایران برابر 307 میلیارد دلار بوده است. یعنی بخش سوم اقتصاد در آمریکا بیش از 3 برابر کل تولید ناخالص داخلی ایران است. این اعداد نشان از آن دارد که بخش سوم اقتصاد در کشورهای توسعه یافته تا چه حد بزرگ و با اهمیت است.
موقوفات کشور 2 - که قابلیت بهرهبرداری دارند - دارای درآمد هستند و مابقی هیچ درآمدی ندارند. بهرهوری درآمدهای موجود در موقوفات دارای درآمد و استفاده بهینه از داراییهای آنها بحثی بسیار چالشی و مهم است ولی ورود به آن در حوزه این پژوهش نیست. اما طبق امار 63 درصد از موقوفات کل کشور ظرفیت سرمایهگذاری، برنامه ریزی و بهرهبرداری دارند که باید برای آن راهبردهای عملیاتی پیشنهاد گردد.
در کنار این ظرفیت عظیم اشاره شده، بسیاری از انجمنهای خیر، خیریهها، سازمانهای غیر انتفاعی و سازمانهای مردم نهاد نیز وجود دارند که در تولید کالاها و خدمات انگیزه، توانمندی و تخصص لازم را دارند، اما از سرمایههای لازم جهت آغاز نمودن فعالیتهای اقتصادی برخوردار نیستند. همین امر موجب شده سهم تولیدات بخش سوم در کشورهای توسعه یافته که از ساختارهای سرمایهگذاری و تامینمالی بهتری برخوردار هستند 7/4 درصد در سال 2013 باشد و همین آمار در کشورهای درحال توسعه و در حال گزار به 1/9 درصد کاهش مییابد.
با توجه به مطالب بیان شده میبایست برای سرمایهگذاری دولتی، خصوصی - انتفاعی - و غیر انتفاعی در بخش سوم برنامهریزی نمود و زیر ساختهای لازم برای آن را فراهم کرد. این پژوهش به مطالعه و بررسی روشهای مختلف سرمایهگذاری در بخش سوم اقتصاد و حوزهی امور خیر و نیکوکاری میپردازد و با توجه به ویژگیهای خاص حوزه خیر و نیکوکاری و معیارهای طراحی شده برای آن به تحلیل و اولویت بندی این الگوها میپردازد. برای این منظور در بخش دوم به بررسی پیشینه پژوهش در حوزه وقف و امور خیریه در مطالعات داخلی و خارجی پرداخته میشود.
در بخش سوم مبانی نظری بخش سوم به صورت اختصار بیان شده و روشهای سرمایهگذاری در بخش سوم طرح و تعریف میگردند و همچنین معیارها و شاخصهای واقعی برای ارزیابی تناسب هر یک از این روشهای سرمایهگذاری با حوزه خیر و نیکوکاری ایران طراحی خواهد شد. در بخش چهارم به تحلیل و اولویتبندی الگوهای سرمایهگذاری تعریف شده بر اساس معیارهای طراحی شده پرداخته میشود و در نهایت بخش پنجم به جمعبندی و نتیجهگیری خواهد پرداخت.
.2 پیشینه پژوهش
در ایران مطالعات کمی در مورد اقتصاد بخش سوم و مباحث سرمایهگذاری و تامین مالی فعالیتهای خیر و نیکوکاری صورت گرفته است و بیشتر مطالعات جنبههای فقهی و حقوقی - به طور ویژه وقف در قرآن و سیرهی معصومین - ع - - ، فرهنگی و اجتماعی - ابعاد تاریخی و سیاسی وقف و امور خیریه - و در بین مطالعات اقتصادی در مورد بخش سوم نیز بیشتر به جنبههای مدیریتی و بهرهوری موقوفات مد نظر قرار گرفته است.
در بین مطالعات اقتصادی، طغیانی و درخشان - 1395 - در کتاب »اقتصاد وقف و خیریه« به بررسی اقتصادی جایگاه، ابعاد، اشکال و مشکلات بخش سوم اقتصاد میپردازند و وضعیت موجود تامین مالی سازمانهای بخش سوم در دنیا را مورد تحلیل و ارزیابی قرار میدهند. عسکری و شیخانی - 1391 - ، در مقالهی خود به بررسی چالش اطلاعات نامتقارن در بخش سوم پرداختهاند و پس از تبیین این مسئله در بخش وقف، بر اساس راهکارهای پیشنهادی در دانش اقتصاد اطلاعات راهکارهایی را برای این مشکل پیشنهاد میدهند.
درخشان و نصر الهی - 1393 - به تحلیل اثر توسعه بخش سوم بر اقتصاد ایران پرداختهاند. در مطالعه درخشان و طغیانی - 1392 - به نقش بخش سوم اقتصاد - وقف و امور خیریه - در اقتصاد مقاومتی و دلالتهای آن برای مقابله با تحریم اقتصادی اشاره شده است. طغیانی، درخشان و نصر الهی - 1393 - نیز به پیشنهاد مدل نظری جهت صیانت از وقف وامور خیریه در بخش سوم اقتصاد با وجود اطلاعات نامتقارن پرداختهاند.
جنبههای مدیریتی امور خیر و نیکوکاری نیز مورد توجه و مطالعه قرار گرفته است. به عنوان مثال در مقالهی قحف - 1997 - ، بوجلال - 2003 - ، سوری - 1383 - و گنزالس - 2003 - 3 به لزوم توجه به ویژگیهای مدیر یا متولی موقوفات، روشهای مدیریتی مورد استفاده و همچنین لزوم تقویت بعد نظارتی بر عملکرد مدیران در موقوفات پرداختهاند. عبادی - 1387 - به شیوههای جدید بهرهبرداری از موقوفات، 2 طیق گزارش سازمان اوقاف و امور خیریه تعداد موقوفات در کل کشور 196895 و تعداد رقبات آن 1330541 در سال 1393 میباشد. سلیمیفر - 1387 - و جهانیان - 1387 - به نقش وقف در توسعهی اقتصادی و سمیعی نصب - 1387 - به نقش وقف در تحقق عدالت اقتصادی پرداختهاند.
در مورد جنبههای فقهی و حقوقی وقف و امور خیریه مطالعات بسیار بیشتر است که میتوان از این مطالعات برای بررسی جنبههای حقوقی و فقهی سرمایهگذاری در وقف و امور خیریه بهره برد. به عنوان مثال ریاحی - - 1378 در کتاب »وقف و سیر تحولات قانونگذاری در موقوفات« به ابعاد حقوقی و قانونی موقوفات پرداخته است. مرادی - 1387 - ، ایازی - 1387 - ، نوری - 1387 - به وقف در قرآن و سیرهی معصومین - ع - پرداختند و احمدپور - 1387 - ، مظفری - 1387 - ، امینیان مدرس - 1386 - در کتاب »وقف از دیدگاه حقوق و قوانین« و همچنین مرتضوی و برامکی - - 1387، مسعودی - 1387 - و محققان دیگر به مطالعهی جنبههای فرهنگی و اجتماعی وقف و موقوفات پرداختهاند. شفیعی - 1384 - ، مهینی - 1363 - و یاکوف لو - 2005 - 4 نیز به جنبههای تاریخی وقف در ایران و سایر شهرهای اسلامی پرداختهاند.
در کشورهای غیر اسلامی به ویژه در کشورهای توسعه یافته ادبیات گستردهای در زمینهی بخش سوم وجود دارد و منابع بسیاری با رویکرد علمی اقتصادی و مبانی نظری به بخش سوم اقتصاد را میتوان در بین این مطالعات یافت. از جمله مهمترین تحقیقات در کشورهای استرالیا، ایالات متحده، ایتالیا و هند صورت گرفته است که کتب و مقالاتی در این رابطه نیز تولید شده است. اما آنچه در پیشینه پژوهشی باید مورد توجه قرار گیرد، مطالعاتی است که به سرمایهگذاری در بخش سوم پرداخته است.
اولین مطالعاتی که نهادهای غیر انتفاعی را به عنوان بخش سوم اقتصاد معرفی نمودند، هانسمن 1980 - و 1981 الف - و ویسبورد - 1975 - میباشند که مبانی نظری بخش سوم را پایهریزی کردند و پس از آن مطالعات فراوانی در این زمینه صورت گرفت. از مهمترین این مطالعات میتوان به مارک لیونز - 2001 - ، آینسا و همکاران - 2011 - 5، کریس راسل - 2006 - 6 آلیسون و کایه - 2005 - 7 اشاره کرد که ابعاد اقتصادی سرمایهگذاری در بخش سوم، گستره و تنوع بخش سوم اقتصاد، کارکردها و چالشهای پیش روی این بخش را مورد مطالعه قرار دادهاند و برای ارتقای بهرهوری، به برنامهریزی راهبردی در سازمانها و نهادهای بخش سوم پرداختهاند.
.3 مبانی نظری
در این بخش به بررسی الگوهای سرمایهگذاری رایج در بخش سوم در کشورهای مختلف دنیا خواهیم پرداخت و به صورت مختصر این روشها را تفسیر خواهیم نمود و در ادامه معیارهایی برای تحلیل و اولویتبندی الگوهای سرمایهگذاری در بخش سوم اقتصاد در ایران طراحی و ارائه خواهیم نمود تا در بخش بعد با استفاده از این معیارها به ارزیابی الگوها بپردازیم.
-1-3 الگوهای سرمایهگذاری در بخش سوم اقتصاد
الگوهای بسیار متنوعی برای تامین مالی در سازمانهای غیر انتفاعی بخش سوم در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرد. به طور کلی تامین مالی فعالیتهای این سازمانها به روشهای زیر ممکن است.
