بخشی از مقاله
چکیده
با وجود اهمیتی که منظر گنبد آرامگاه اولیا در ایران نزد زائران و ساکنان شهرها و در شکل گیری تصویر ذهنی آنان داشته؛ تاکنون بررسی مستندی برای شناخت چگونگی این جنبه از منظر شهری تاریخی در بستر فرهنگ ایرانی انجام نشده است. این مقاله با روش تفسیری- تاریخی و با بررسی نمونه موردی به جستجوی ابعاد ملموس و ناملموس منظر شهری تاریخی قم در مقیاس کلان میپردازد و از نقش گنبد حرم حضرت معصومه در شهر و در شکلگیری تصویر ذهنی مسافران و نیز ساکنان شهر پرسش میکند. جستجوی چرایی شکلگیری چنین نقشی برای گنبد حرم و عواملفرهنگی- اجتماعی و نیز معماریانه دخیل در آن امکان فهم کیفیتهای متداومی را فراهم میکند که در تصمیمگیری برای منظر شهری امروزی موثرند.
بنا بر نتیجه تحقیق تصویر »گنبد زرین و منارههای حرم« یکی از اولین برخوردهای مسافران جاده ارابهرو را با شهر قم شکل میداد و پیداییاش خبر از پیدایی شهر داشت. در این تصویر از کلیت محیط مصنوع شهر بناهای متعلق به حرم و از مجموعه حرم، گنبد و منارههای بلند آن در کل شهر اهمیت مییافت. تصویر قم در حرم و تصویر حرم نیز در گنبد و منارهها خلاصه میشد و گنبد و منارهها نماینده تصویر کل شهر بود. از طرفی به دیده آمدن گنبد بر هویتبخشی به مکانهایی از شهر و حتی خارج از آن موثر بود و این موضوع از نامگذاری تپه و کاروانسرای منظریه؛ تپه سلامگاه و نیز بازار سلامگاه برداشت می شود.
از جمله اسباب معماریانه ایجاد این تصویر و تصور که تداوم نیافت کیفیتهای ملموسی نظیر نهانی و سپس آشکاری گنبد حرم که رویت گنبد را اتفاقی خاص و غیر همیشگی و تصویر گنبد را نه چون پسزمینهای مکرر و معمول که بهمثابه نشانه در شهر مطرح میکرد؛ اختلاف ارتفاع گنبد و منارهها نسبت به بافت یک طبقه اطراف؛ تمایز سیمای گنبد حرم نسبت به دیگر امامزادگان شهر؛ درخشش پوسته طلایی گنبد و تمایز آن نسبت به بافت کاهگلی اطراف بود. اما گنبد حرم هنوز هم »نشانه بصری و نماد قم« و نماینده تمامیت شهر محسوب میشود. به علاوه ذهنیت دوره گنبد حرم را نه فقط متعلق به بنای آرامگاه که در واقع امتداد وجود شخص مزور و نماینده او در شهر درک میکرد. ذهنیتی که با توجه به تداوم رسم سلام دادن هنگام رویت گنبد و بارگاه تا حال حاضر باقی است و برای تصمیمگیری درباره منظر کلی شهری قم باید بدان توجه کرد.
کلیدواژه: منظر تاریخی شهری، تصویر ذهنی، قم دوره قاجاریه، گنبد حرم حضرت معصومه
.1 مقدمه
در هر برنامهریزی و طراحی برای شهر، شناخت »منظر شهری تاریخی1« برای حفاظت از ارزشها و تداوم هویت مادی و معنوی آن شهر ضروری است. منظر شهری تاریخی که مفهوم تقریبا جدیدی در توسعه شهرهای با پیشینه تاریخی است؛ مطابق آخرین تعریف یونسکو به صورت عرصهای شهری درک میشود که حاصل انباشت لایههای ارزش ها و مشخصههای فرهنگی و طبیعی در طی حیات تاریخی شهر است. این رویکرد برخلاف رویکردهای حفاظتی پیشین، فراتر از مرکز تاریخی شهر یا مجموعه بناهای تاریخی آن، بافت شهری وسیعتری با محیط جغرافیایی آن را در بر میگیرد. ]UNESCO,2011] در رویکرد منظر شهری تاریخی، سعی بر آن است که طراحیها در جهت پایداری محیطی و فرهنگی شهر باشد و »این کار از طریق توجه به عواملی نظیر محیطهای ساخته شده موجود، میراث ناملموس، گونهگونی فرهنگی، عوامل محیطی و اجتماعی- اقتصادی در کنار ارزشهای مردمی و اجتماعی مردم بومی آن شهر یا منطقه انجام میشود.]Gabrielli, 2010: 10] « بدین ترتیب این رویکرد بر »کلیت محیط انسانی با تمام مشخصههای ملموس و مادی و ناملموس و غیرمادی آن تمرکز میکند.« ﱠ ِ با این حال همچنانکه نوشتههای اخیر یونسکو در زمینه ترویج منظر فرهنگی روشن میکند؛
محتوای فرهنگی مناظر شهری هنوز به درستی و تمامی شناخته نیست و برای حفظ نقشی که منظر در هویت و تنوع فرهنگی جوامع دارد به توجه بیشتری نیاز است - . - Stephenson, 2008: 127 برنامهریزی محیطهای شهری طبق این رویکرد جدیدْ باید با شناخت ارزشهای این »منظر شهری تاریخی« آغاز شود و برای این کار باید تاریخ شهر شناخته و لایههای متعدد آن آشکار و به خاطر سپرده شود. ]UNESCO world heritage center , 2010: 1] شهر قم با وجود پیشینه تاریخی طولانی تاکنون موضوع چنین شناختی نبوده است؛ شناختی که با مطالعه ویژگیهای ملموس و ناملموس محیطی و بر همگذاری لایههای مختلف اجتماعی- اقتصادی- فرهنگی آن حاصل شود و بافت شهر را بهمثابه کلیتی متشکل از لایههای متعدد، حاصل از تجربه تاریخی طولانی درک کند.
در این مقاله بر آنیم با مطالعه بخشی از ابعاد ملموس و ناملموس محیط انسانی شهر قم، آنگونه که در اسناد مکتوب و تصویری و متون تاریخی بر جامانده است، به شناخت این منظر شهری در دورهای از تاریخ آن نزدیک شویم. به این منظور از نزدیکترین دوره تاریخی به زمانه حاضر که هنوز نشانههای شهر ایرانی در آن قابل ردیابی است، دوره قاجاریه آغاز ، و از آن میان به سبب منابع بیشتر بر دوره ناصری تمرکز میکنیم و در نخستین قدم و از میان زوایای مختلف شناخت منظر تاریخی شهری قم، به مهمترین نشانه شهری که گزارشگران و سفرنامهنویسان در متون این دوره بدان پرداختهاند، گنبد آرامگاه حضرت معصومه، در مقیاسی کلان میپردازیم و میکوشیم به سه پرسش زیر پاسخ دهیم:
1. جایگاه منظر گنبد حرم حضرت معصومه در تصور ذهنی مسافران و ساکنان شهر قم در دوره ناصری چه بود؟
2. چه عوامل فرهنگی- اجتماعی و معماریانهای در شکلگیری تصور ذهنی یادشده موثر بودند؟
3. کیفیتهای تداومیافته این قسمت از منظر شهری تاریخی کدامند؟
.2 پیشینه تحقیق
از نظر پیشینه پرداختن به منظر تاریخی شهرها در ایران، تحقیقات اندکی تاکنون با بررسی مصداقی انجام گرفته است. ]بمانیان و انصاری و الماسی فر، 1389؛ ابویی و جیحانی،1391؛ مخلص و فرزین و جوادی، 1392؛ فیضی و اسدپور، 1392 خداداد و یاراحمدی،[1392 در میان آنها منبعی که با رجوع به منابع تاریخی به خوانش منظر تاریخی شهر پرداخته مقاله فیضی و اسدپور است که در آن منظر کلان تاریخی شیراز در تمامی دورههای تاریخی صرفا بر اساس چهار ترسیم از جهانگردان خارجی معرفی شده است. ]فیضی و اسدپور، [1392 در مقاله حاضر نیز از تصاویر تاریخی برای مطالعه منظر تاریخی قم بهره برده شده است با این تفاوت که به سبب موضوع و رویکرد متفاوت این مقاله در شناخت ذهنیت مسافران و ساکنان فضاها تاکید مقاله بیش از تصاویر بر متون تاریخی است که محمل مناسبتری برای بیان موضوعات مورد نظر ما است.
از سوی دیگر درباره منظر زیارتی شهرهای ایران منابع انگشتشماری موجود است ]عاشوری، 1392؛ چیت سازیان،1390؛ فرزین،[1389 و این تحقیقات نیز یا اهدافی متفاوت از مقاله حاضر داشته و یا با رویکرد منظر تاریخی شهری به موضوع نمی پردازند و در نتیجه از منابع تاریخی در جهت شناخت منظر زیارتی شهری بهره نبرده اند. برای مثال در "منظر زیارتی تهران: تاملی بر نقش زیارتگاه ها در ساخت منظر شهر ایرانی"هدف نویسنده طرح موضوع و بیان اهمیت شناخت مناظر زیارتی شهرهای ایرانی است و به همین سبب به شناخت مصداقی ذهنیت مردم تهران از منظر زیارتگاه های شهر نمیپردازد. با این حال نوشته یادشده اهمیت مقاله حاضر را روشن می کند؛ چرا که به اعتقاد نویسنده »نمونه های بسیاری را می توان در ایران مثال آورد که فضای امامزاده، نقطه اصلی درک مردم از منظر شهر شده است.] «فرزین، [27 :1389 و »توجه به منظر زیارتی می تواند عامل اصلی در تعریف الگویی برای شهر اسلامی در ایران باشد.] «همان: [26 در زمینه خاص منظر شهری گنبد اولیاء در ایران و قرائت تصور ذهنی ساکنان شهر و زائران به این منظر در سیاقی تاریخی -فرهنگی تحقیق حاضر پیشینهای ندارد؛
اما تحقیقاتی هم وجود دارد که در آنها، به صورت پراکنده و در حاشیه به موضوع منظر گنبد اولیاء اشاره شده است؛ برای مثال در بخشی از مقاله »راهبردهای حفاظت منظر امامزاده هاشم علیه السلام رشت« به اهمیت منظر گنبد این امامزاده پرداخته شده و یکی از توصیههای پایانی نویسندگان مقاله »حفظ تصور مشترک« از امامزاده است. به گفته ایشان تپه سنگی که در بالای آن گنبد بنا در میان درختان انبوه دیده میشود؛ تصویری یکسان از امامزاده هاشم برای همگان خلق کرده که در طرحهای مرمت و گسترش مجموعه امامزاده هاشم باید مورد توجه قرار گیرد.]منعام و قاضیزاده، [1390:163 با این حال بررسی تصویر ذهنی ساکنان رشت هدف مقاله نبوده و از وجه فرهنگی منظر گنبد و یا مبنای نظری اهمیت منظر گنبد بحثی در مقاله وجود ندارد.
مقاله »تاثیر تشیع بر ابنیه، اماکن و زیارتگاه های مذهبی ایران« نیز صرفا با رویکردی توصیفی اشاره کوتاهی به موضوع رویت گنبد دارد و اظهار میکند: [...]» مردم عاشق اولیا هنوز هم وقتی به سرپرستی بلد راه به نزدیک ترین نقطه قابل رویت این گنبدها و مناره ها میرسند، به عنوان مژدگانی به بلد راه، گنبدنما هدیه می دهند.] «عناصری، [124 : 1383 که در مقاله حاضر با بررسی عوامل این موضوع بسط پیدا خواهد کرد.
.3 روش تحقیق
مطالعه حاضر به روشی تفسیری- تاریخی و با تمرکز بر تفسیر منابع مکتوب و نیز اسناد تصویری به جامانده از منظر کلان شهر قم در دوره قاجاریه انجام گرفته است. از نظر رویکردی این مقاله با دیدگاه منظر شهری تاریخی به موضوع مینگرد که »به فراتر از حفاظت کالبدی محیط میاندیشد و بر کلیت محیط انسانی با همه کیفیتهای مادی و غیر مادیاش تمرکز میکند.UNESCO, ] « [2013: 5 به همین سبب در تفسیر منابع مکتوب و تصویری بیشتر بر خوانش ذهنیتها و ارزشهای ناملموس تمرکز شده است.
.4 خوانش نقش گنبد حرم در منظر شهر
تفسیر متون و تصاویر به جامانده از دوره قاجاریه که در ادامه خواهد آمد کمک میکند تا تصویر ذهنی مسافران از قم و جایگاه گنبد در این ذهنیت را بشناسیم و هم زمان عواملی را که در پیدایش این ذهنیت نقش داشته و از متون قابل دریافت است برداشت کنیم.
.1 .4 گوبد زرین حرم، هشاهۀ پیدایی ه همایودۀ تمامیت شهر
»پیدا شدن گنبد« نزد ایرانیان این دوره یک اتفاق قابلتوجه بود. اتفاقی که در لحظهای رخ میداد و برای رخداد آن انتظار کشیده میشد. اتفاقی که مطابق توصیفات سفرنامههای مسافرانی که در دوره ناصری از جاده ارابهرو از تهران به قم میرفتند خبر از پیدا شدن شهر و نزدیک شدن به شهر قم میداد. چنانکه ناصرالدینشاه قاجار در خاطرات سفرش به قم در 1305 ق نقل میکند: [...]» از قهوهخانه تا شهر قم دو فرسنگ است. قدری که راندیم گنبد حضرت معصومه پیدا شد.[ «خاطرات ناصرالدینشاه قاجار در سفر ششم قم در قاضیها، ]102 : 1381
