بخشی از مقاله
چکیده
حروفیه از سلسله جنبشهاي صوفی مسلک است که در شمال ایران و خراسان توسط فضلاالله استرآبادي 740-796 - هق - پایهگذاري شده و توسط خلفاي وي در مناطق مختلف همچون آناتولی و آذربایجان گسترش یافته و در اعتقادات پسیخانیان و سربازان ینیچري در عثمانی اثر گذاشت. این جنبش برخوردار از پارهاي عقاید و افکار به خصوص است که بهرهگیري از حروف و اعداد اساس آن را تشکیل میدهد. مجموعه این باورها طی ادوار تاریخی، تکامل یافتهتر گردید و نمودهاي مختلفی به خود گرفت که تاویل در زمره بارزترین اشکال آن میباشد. این نمودها که غالبا توسط سران جنبش مورد بسط و شرح قرار گرفته، دستمایه بسیاري از محققان بوده که به این جنبش توجه کردهاند. این در حالی است که یک موضوع مهم در خصوص این جنبش وجود دارد که چندان در دایره پژوهش محققان قرار نگرفته است. از اینرو نیازمند توجه جديتر و بررسیهاي دقیقتر و بیشتري میباشد.
این موضوع، ریشهها و مبانی فکري حروفیه میباشد. بهبیان دیگر و آنگونه که بررسیهاي تاریخی اولیه گویاي آن است، مبانی فکري و اعتقادي جنبش حروفیه، آمیزهاي نشات گرفته از برخی آموزههاي ادیان الهی، مکاتب شرقی - مشخصاً باورهاي رایج در چین و هند - و به نسبت محدودتر اندیشههاي متفکران یونان و روم است.برپایه این موارد، تحقیق حاضر برآن است با رویکردي تاریخی این مسأله را مورد بررسی و پژوهش قرار داده و از رهگذر آن به اهدافی همچون دستیابی به شناختی از مبانی فکري جنبش حروفیه با تاکید بر سرچشمههاي اصلی این تفکر؛ ارزیابی و تقسیم ایدهها، اندیشهها و اعمال بنیانگذار و پیروان این تفکر؛ رسیدن به آگاهی مفید از وضعیت اجتماعی فرهنگی دوره تیموري با توجه به قلمداد شدن حروفیه به عنوان یکی از جنبشهاي اصلی این دوره دست یابد. نوع مطالعه نیز در این تحقیق کتابخانهاي و تحلیل محتوا میباشد.
کلیدواژهها: جنبش، فضلاالله حروفی، حروفیه، مبانی فکري، الوهیت.
مقدمه
حروفیه از سلسله جنبشهاي صوفی مسلک است که در شمال ایران و خراسان توسط فضلاالله استرآبادي 740-796 - هق - پایهگذاري شده و توسط خلفاي وي در مناطق مختلف همچون آناتولی و آذربایجان گسترش یافته و در اعتقادات سربازان ینیچري و پسیخانیان اثر گذاشت. این جنبش برخوردار از پارهاي عقاید و افکار بهخصوص است که بهرهگیري از حروف و اعداد اساس آن را تشکیل میدهد. مجموعه این باورها طی ادوار تاریخی، تکامل یافتهتر گردید و نمودهاي مختلفی به خود گرفت که تاویل در زمره بارزترین اشکال آن میباشد. این نمودها که غالبا توسط سران جنبش مورد بسط و شرح قرار گرفته، دستمایه بسیاري از محققان بوده که به این جنبش توجه کردهاند. این درحالی است که یک موضوع مهم درخصوص این جنبش وجود دارد که چندان در دایره پژوهش محققان قرار نگرفته است.
از اینرو نیازمند توجه جديتر و بررسیهاي دقیقتر و بیشتري میباشد. این موضوع، ریشهها و مبانی فکري حروفیه میباشد. بهبیان دیگر و آنگونه که بررسیهاي تاریخی اولیه گویاي آن است، مبانی فکري و اعتقادي جنبش حروفیه، آمیزهاي نشات گرفته از برخی آموزههاي ادیان الهی، مکاتب شرقی - مشخصا باورهاي رایج در چین و هند - و بهنسبت محدودتر اندیشههاي متفکران یونان و روم است.برپایه این موارد، تحقیق حاضر برآن است با رویکردي تاریخی این مساله را مورد بررسی و پژوهش قرار داده و از رهگذر آن به نتایجی همچون شناسایی دیدگاهها و موارد مغفول مانده از این جنبش در تحقیقات جدید، تفسیر و تحلیل تقارن زمانی اندیشهها با رویدادهاي مختلف تاریخی برسد که در نهایت بررسی این جنبش از طریق کندوکاو در ریشهها و مبانی آن برخلاف تحلیل آن از طریق نمودهاي مطرح شده فراهم گردد.لذا اهداف این تحقیق به شرح زیر میباشد:
xدستیابی به شناختی از مبانی فکري جنبش حروفیه با تاکید بر سرچشمههاي اصلی این تفکر.
xارزیابی و تقسیم ایدهها، اندیشهها و اعمال بنیانگذار و پیروان این تفکر.
xرسیدن به آگاهی مفید از وضعیت اجتماعی فرهنگی دوره تیموري با توجه به قلمداد شدن حروفیه به عنوان یکی از جنبشهاي اصلی این دوره.
تاویل
تاویل، اصطلاحی در علوم قرآنی و بهطور عام در مطالعات مربوط به فهم نصوص که به نوع خاصی از برداشت از متن اشاره دارد و آن برداشتی است که به نحوي برخلاف ظاهر متن بوده باشد. - پاکتچی، احمد، - 1390/4/15 - ، تفسیر به نقل از - http://www.cgie.org.irواژه تاویل از ریشه »أ و ل«، به معناي بازگرداندن پیش یا وضعیت پیشین است. آنجا که تاویل درباره فهم چیزي به کار رودبه مفهوم بازگرداندن چهره بیرونی به معناي درونی است که به گونههاي مختلف در قرآن کریم دیده میشود، مانند تاویل خواب به معنایی که در رویا نهفته است - یوسف6/12/، 21؛ کهف78 /18/، . - 82 در کاربردي فراتر، مقصود از تاویل نگریستن از معنایی ظاهري به معنایی دور از ظاهر است که تصور میشود مهمتر از معناي ظاهر باشد. بدین ترتیب، واژه تاویل به معناي اصطلاحی خود در علوم اسلامی نزدیک میشود. براي آنکه معناي خلاف ظاهر مورد تکیه قرار گیرد، باید مستندي فراتر از الفاظ در میان باشد تا از معناي ظاهر به معنایی باطنی توجه شود. این مستند، اولویت معناي باطن نسبت به معناي ظاهر است و هم از این روست که تعبیر تاویل یا بازگرداندن پیش، موضوعیت مییابد.
