بخشی از مقاله
چکیده
نظریه علامه طباطبایی در باب تاویل بر آیات قرآن استوار است. به عقیده وي تاویل از سنخ مفاهیم نیست، بلکه از امور عینی است. منظور وي از عینیت، عینیت مصداقی نیست، بلکه مراد وي، خارج از ذهن بودن است. به اعتقاد وي همه آیات قرآن اعم از متشابه و محکم تاویل دارد. وي قلمرو تاویل را در حوزه عقاید و اخلاق میپذیرد. در دیدگاه حکیم نزاري نیز همه آیات تاویل دارند. وي تاویل را در امور تکوینی و تشریعی جایز می- داند. مبنایی فلسفی براي نظریه تاویل مطرح میکند و قلمرو تاویل را در سه حوزه دین گسترده میبیند.
مقدمه
اعتبار عقل به عنوان یک منبع معرفتی امري مسلم و آشکار است. در قرآن عقل به اندازه نقل هدایتگر قلمداد شده است. در پارهاي از سخن امامان از عقل و وحی به عنوان دو حجت الهی یاد شده است. عقل هم در حوزه دین قادر به درك حقایق است و هم در فهم حوزه بیرون دین اعتبار دارد. نقش عقل در معرفت دینی در دو مرحله معرفت عقلی قبلالوحی و بعدالوحی قابل تصور است و فهم و تفسیر معارف دینی و استخراج حقایق دینی که به طور مشخص بیان نشده است از جمله نقشهاي عقل در حوزه معرفت بعدالوحی است. - فنایی اشکوري، -124 . - 125 در هندسه معرفت دینی، عقل همسطح با نقل در درون دین است نه در مقابل دین و بیرون از مرز دین، پس هیچگونه تعارض واقعی میان آن دو نیست. اگر تعارضی هم هست بین عقل و نقل است نه عقل و دین، زیرا عقل یک منبع معرفتی دین است. متفکران بزرگی چون ابن سینا، غزالی، ابن رشد، اخوان الصفاء، علامه طباطبایی و ملاصدرا از هیچ کوششی در اثبات این امر دریغ نکردهاند. مساله تاویل از جهاتی با موضوع عامتر و دامنهدارتر نسبت عقل و وحی ارتباط دارد. به لحاظ تاریخی در فرهنگ اسلامی کلام و فلسفه دو شاخهاي از دانش بودند که به حل این مساله اهتمام کردند و البته عرفان هم به گونهاي در تبیین نسبت شهود و تجارب درونی با وحی تلاش کرد.
وقتی مفسر در پرتو اشراقات، علوم و ادراکات به سطح عمیقتري از معنا یا خلاف معناي ظاهري میرسد مساله تاویل مطرح میشود. تاویل شیوهاي طبیعی براي سازگاري عقل با شهود و وحی و رفع تعارض آنها است و دقیقا به همین سبب است که در جبهه مخالفان جمع وحی و عقل، دو گروه در عین تعارض با هم با تاویل سر ناسازگاري دارند. در واقع میتوان گفت ضرورت تصرف در نصوص، عدم انطباق با حقایق موجود در خارج است. آنچه موجب تصرف در نصوص به گونههایی چون تخصیص، تقیید یا توسعه میشود ضرورت فهم عاقلانه آنهاست. به این معنا که دستکم باید نصوص را در چارچوب یک رشته معرفتهاي بدیهی و فطري یافت، سپس به تفسیر و تحلیل آنها پرداخت. - رك. قماشی، جایگاه عقل در استنباط احکام فقهی، . - 205 در واقع چون دین دربردارنده حقایقی است که دستیابی به آن سعادت نفسانی انسان را تضمین میکند، لزوم تاویل عقلی تبیین میشود، زیرا حقایق وقتی تنزل پیدا میکنند و به شکل جزیی متمثل میشوند، از شکل حقیقی خود دور و به صورت نمادین مطرح میشوند، پس براي دستیابی به اصل حقیقت آنها باید تاویل شوند. - رك. دایره المعارف بزرگ اسلامی، . - 385/14
عدم پذیرش تاویل به معناي نادیده انگاشتن غنا و ژرفاي پایانناپذیر کلام الهی است، زیرا دین داراي باطن و لایههاي معرفتی است که تاویل براي دستیابی به آخرین مرتبه آن ضروري است. محور اصلی این نوشتار بررسی مساله تاویل در دیدگاه حکیم نزاري به عنوان یک متفکر اسماعیلی و علامه طباطبایی به عنوان متفکري شیعه است. شایان ذکر است در این مقاله دیدگاه علامه در مساله تاویل با توجه به اینکه دیدگاهی منحصر است به طور مستقل بر اساس آثار ایشان تبیین شده اما در خصوص دیدگاه حکیم نزاري با توجه به اینکه آثار زیادي از ایشان برجاي نمانده است تفصیل دیدگاه ایشان بر اساس دیدگاه اسماعیلیه تبیین میشود. این مقاله ابتدا به مباحثی همچون معانی تاویل، پیشینه و ضوابط آن، نظریات مختلف در باب آن، ارتباط عقل و تاویل میپردازد و در نهایت به بررسی تاویل از دیدگاه علامه طباطبایی و حکیم نزاري و مقایسه آن دو پرداخته میشود.
معانی تاویل
واژه تاویل از واژههایی است که جایگاه ویژهاي در علوم قرآنی و تفسیر و حدیث و سپس اصول فقه و فلسفه و عرفان پیدا کرده است. در میان متفکران غربی تاویل با عنوان هرمنوتیک شناخته شده است. چون تاویل ریشه در آیات و روایات دارد. این واژه موضوع مباحث و مناقشات علمی قرار گرفته که این مباحث خود منشاء دیدگاه- هاي متفاوت درباره قرآن و متون دینی، به ویژه از حیث معنا و فهم درونی آیات و احادیث و در برابر معنا و فهم ظاهري و تاسیس علم تاویل در نزد اهل عرفان شده است. کلمه تاویل در اصل از ماده »اول« گرفته شده است.
معناي »اول« در کتب لغت عبارتند از:
- 1 رجوع و بازگشت : ابن منظور میگوید: »الاول: الرجوع، آل الشی یول اولا و مالا: رجع و اول الیه الشی: رجعه.« - ابن منظور، لسان العرب، . - 264/1
- 2 سیاست و تدبیر: راغب میگوید: » التاویل من الاول و الاول: السیاسه التی تراعی ما لها.« - الراغب الاصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، . - 27
- 3 - غایت و سرانجام: راغب چنین معنا میکند: »و هو رد الشی الی الغایه المراده منه علما کان او فعلا.« - همان، مفردات الفاظ قرآن، . - 27
- 4 باز گردان به معناي اخفی: طریحی میگوید: »التاویل : ارجاع الکلام و صرفه عن معناه الظاهري الی معنی اخفی منه.« - عادل، مجمع البحرین، . - 132/1
-2 تعبیر خواب در سوره یوسف 8 بار در این معنی استعمال شده است. آیات6 ، 21، 36، 37، 44، 101،.100
-3فرجام و سرانجام کار : به این معنی که تاویل یک موضوع یعنی آن چه که موضوع به آن منتهی میشود،
-4 برداشت همه جانبه که عبارت از برداشتهاي کلی و همه جانبهاي است که از آیه استفاده میشود که این معنی در مقابل تنزیل است. این معناي تاویل ضامن عمومیت قرآن است و موجب میشود قرآن شامل تمام زمانها و دورانها باشد، زیرا اگر مفاهیم فراگیر برگرفته از موارد خاص نباشد و آیه مختص همان مورد
