بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله در نظر است با تکیه بر تشریح نظریه آرمانشهر که از سوی فلاسفه و دانشوران شرق و غرب عالم مطرح شده است جلوههای آرمانخواهی در اشعار امینپور مورد تحلیل و واکاوی قرار گیرد. طرح ایدههای آرمان گرایانه به مثابه آن نیست که نویسندگان این آثار امیدوار به ساختن ساختارهای آرمانگرایانه باشند بلکه ارائه این آثار به منزله ارائه الگوهایی است که اگر بشریت به آنها عنایت کنند در جهت زدودن آلام جوامع انسانی مؤثر خواهد بود.
شاعران در کنار فلاسفه و فعالان اجتماعی بیش از هر طبقه و قشری به برپایی جامعه آرمانی و الگوهای آرمانشهر پرداختهاند. در آرمانشهر، رفاه، دوستی، حذف کامل فقر، فساد، فحشا، تبعیض و بیعدالتی اموری تثبیت شدهاند. عوامل ترس و وحشت اجتماعی وجود ندارد و رابطه انسانها بر مبنای صداقت، نوعدوستی، دیگرخواهی و خویشتنخواهی متعادل شکل میگیرد. قیصر امینپور نیز در اشعار خود تصویرگر دنیای شاعرانه و خیالانگیز است.
این تصویرها و پیام ها چون از منبع صداقت و آرمانگرایی شاعر جوشیده است همذاتپنداری مخاطب را برمیانگیزد. صلحخواهی، نفی تعدی و خشونت، ایدئولوژیگرایی، آزاداندیشی، پایبندی به ارزشها و حفظ هویت انسانی و الهی و بیزاری از ریا و نفاق از عناصر برجسته و نمودهای آرمانخواهی در شعر قیصر امینپور است. بدیهی است این مؤلفههای محتوایی توجه مخاطب را به سوی نظریه آرمان شهر که از آن به تعابیری چون اتوپیا، ناکجا آباد و مدینه فاضله، کام شهر، خیالآباد، شهر لامکان، شهریور و... نام برده شده است، سوق میدهد.
.1 درآمد: تمهید بحث
بحث سعادت بشر و رسیدن به تعالی جامعه و انسان از زمانی شکل گرفت که اجتماع و مظاهر مربوط به آن یعنیتفکّر اجتماعی و زبان به مثابه عامل روابط اجتماعی و کار اجتماعی پدید آمد. از روزگاران دور خداوندگاران اندیشه سیاسی با مشاهده تباهی های ویران شهرها به تلاش های مداوم در رسیدن به »حقایق جاوید« و حقوق اجتماعی انسان و گریز از مظاهر ویرانگی گام برداشتهاند. آنها با مطمح نظر قرار دادن واقعیات غیرمطلوب، سعی در طرح حقایق مطلوب در حوزههای حقوق شهروندی، تعالی اجتماعی، کمال انسانی، زیباییشناسی رفتاری و... داشتهاند.
ادیان الهی و نحلههای انسانی نیز در مواجهه با فسادهای رفتاری و اجتماعی و برای برپا داشتن جامعه سالم و شکوفا به طرح ایده جامعه آرمانی پرداختهاند و با ساختارسازی حکومتهای موعود از آرمانهای بشری سخن گفتهاند. طرح جامعهای پاک که مسیح موعود آن را پی خواهد افکند، ظهور مهدی موعود و ایجاد جامعهای عدالت محور در باور شیعیان و نیز حضور معنوی سوشیانس به عنوان منجی در آیین زردشتی برای ایجاد جامعه ای پویا و پاک مؤید پیشینه دراز آرمان طلبی جوامع بشری در تحقق آرمانشهر یا مدینه فاضله است.
در بررسی بسیاری از آثار ادبی فارسی نیز توجه به بن مایههای عدالت خواهی، صلحدوستی، ایثار، مبارزه با ظلم و دروغ و ریا و... ما را به این واقعیت رهنمون میسازد که بسیاری از آفرینندگان آثار بیبدیل ادبیات فارسی که از فطرت پاک انسانی بهره گرفتهاند همواره در مسیر »طرحی نو در انداختن« در عرصههای اجتماعی و فردی گام برداشتهاند. در این جستار در نظر است با بررسی دقیق آثار قیصر امینپور و گفتمانشناسی اشعار وی، مهم ترین عناصر فکری نام برده در موضوع آرمانگرایی و مفهوم آرمانشهر مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.
.2 پیشینه پژوهش
با توجّه به بررسیهای انجام گرفته، چنین به نظر میرسد که تاکنون پژوهشی در خصوص اشعار قیصر امینپور در حوزه آرمانگرایی انجام نشده است. البته بسیاری از صاحب نظران به صورت پراکنده، در قالب کتب و مقالات علمی، مطالبی را در نقد و بررسی اشعار ایشان ارائه دادهاند. نویسندگانی چون محمدرضا سنگری، محمدکاظم کاظمی، عبدالجبار کاکایی، مشفق کاشانی، مصطفی علیپور، حمیدرضا شکارسری، حسن حسینی، جواد صالحی، اسماعیل امینی، ساعد باقری، فاطمه راکعی، هادی سعیدی کیاسری، مرتضی کاخی، مظاهر مصفا، عرفان نظر آهاری و علی موسوی گرمارودی و تعداد بیشماری از شاعران و منتقدان دیگر در رابطه با اشعار امین پور نظراتی ارائه کردهاند امّا پژوهشی مستقل و کامل که به نقد و تحلیل اشعار قیصر امین پور در زمینه آرمانگرایی اختصاص داشته باشد صورت نگرفته است، لذا مؤلفان با توجّه به این موارد اقدام به نگارش چنین پژوهشی نمودهاند.
بعد از آن که قیصر امین پور در هشتم آبان 1386 روی در نقاب خاک کشید کتابی با عنوان » رسم شقایق « که در واقع سوگ نامه و یادنامهای برای او بود انتشار یافت. در این کتاب مجموعهای از مصاحبهها و مقالاتی گرد آمده است که از زبان دوستان و همکاران و استادان و شاگردان امین پور میباشد از جمله کسانی که در این یادنامه از او سخن گفتهاند میتوان به فاطمه راکعی، ساعد باقری، تقی پورنامداریان، محمدرضا ترکی، اسماعیل امینیو مظاهر مصفّا اشاره کرد.
در این کتاب زوایا و ابعاد شخصیتی قیصر امین پور تشریح میشود و در عین حال برخی از ویژگیهای اشعار او بیان میگردد. در مقاله »ناآراسته به زیورهای عاریت« از هادی سعیدی کیاسری، امین پور شاعری آرمانگرا معرفی میشود که همیشه در کنار مردم و آشنا به درد آنان بوده است و همواره راوی حرمانها و آرمانهای مشترک مردم خود است. وی متذکر میشود که امین پور با توجّه به باورهای مذهبی خویش به آرمانشهری موعود هم نظر دارد که در همه ادیان وجود دارد. - سعیدی کیاسری، . - 1386
در مقالهای با عنوان »آینهها همه آفتابگردانند« از جواد صالحی نویسنده ابتدا به دردمندی شاعر و غم نهفته در اشعارش اشاره می-کند و سپس با آوردن شعر: خدا روستا را / بشر شهر را... ولی شاعران آرمانشهر را آفریدند/ که در خواب هم خواب آن را ندیدند. - گلها همه آفتابگردانند، ص - 62 میگوید به راستی که زاینده و پروراننده آرمانشهر شاعرانند و شاعران با این تلنگر آدمیان را مجبور میکنند تا از غرق شدن در سکون دست بشویند و به سوی خویش قدم بردارند. وی معتقد است که نگاه قیصر به برخی از امور شاعرانه و آرمانگرایانه است به طوری هک غصّه آدمها را میخورد و از آنان چنان سخن میگوید که گویی قرار بوده همه فرشته باشند. - صالحی، . - 1386
.3 پرسشهای پژوهش
مهمترین پرسشهایی که در نظر است در این پژوهش بدانها پاسخ داده شود عبارتاند از:
الف - آیا اشعار قیصر امینپور از دیدگاه نظریه آرمانشهر قابل تحلیل است؟
ب - مهمترین مؤلفههای آرمان خواهی در شعر امینپور کداماند؟
4. چهارچوب نظریه پژوهش: نظریه آرمانشهر
موضوع آرمان شهر برایاوّلین بار توسط یونانیان مطرح گردیده است و فیلسوفانی چون افلاطون در کتاب »جمهوریت« نظریه-هایی در این مورد اظهار داشتهاند. از میان مسلمانان نیز فارابی در کتاب »فلسفه مدنی فارابی« به طرح چنین مدینهای پرداخته و آن را مقابل مدینه جاهله و فاسقه قرار داده است یکی از متفکران مسیحی به نام »آگوستنی قدّیس« در کتاب »شهر خدا« نیز به توصیف و تشریح شهری آسمانی پرداخته است.
این موضوع در اشعار بیشتر شاعران نیز دیده میشود. برای نمونه شعر شاعرانی چون سعدی و نظامی در عصر گذشته مصداق همین مطلبند که برخی نویسندگان و پژوهشگران به جمع بندی نظریههای این بزرگان پرداختهاند. از آن جمله محمد مختاری در کتاب »انسان در شعر معاصر« ویژگیهای مدینه فاضله سعدی را بیان داشته است و سعید حمیدیان در »آرمانشهر زیبایی« و دکتر عبدالحسین زرین کوب در کتاب »پیر گنجه در جستجوی ناکجا آباد« به شهر نیکان و »ناکجا آباد« نظامی پرداختهاند.
هم چنین فتح االله مجتبایی در کتاب »شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان« و حجت االله اصیل در کتاب »آرمانشهر در اندیشه ایرانی« به بحث و گفتگو پیرامون این موضوع پرداختهاند. اندیشه آرمانشهر فرا رفتن از مرز واقعیت و پناه بردن به دنیای خیال است. » آرمانشهر جایی است، دست نیافتنی که تصور آن همواره در افق آرزوی بشر نمونه خیر برین و زیبایی و رستگاری بوده است و یکی از آرزوهای آدمی در درازنای تاریخ، دستیابی به جامعهای بوده که در آن رستگاری خویش راتحقّق بخشد.
« - اصیل، . - 15 :1371 تعبیر »آرمانشهر« به مفهوم امروزی از واژه »یوتوپیا« عنوان کتاب »تامس مور« نویسنده قرن شانزده انگلستان گرفته شده است. این کتاب واکنش ذهن عصیانگر نویسنده نسبت به نارواییهای روزگار او است. یوتوپیا برگرفته از واژه »توپوس« یونانی به معنی مکان است و نویسنده با افزودن حرف نفی او - ou - آن را منفی ساخته که هیچستان یا لامکان و به گفته شیخ اشراق شهابالدین سهروردی »ناکجا آباد« معنی میدهد. واژه آرمانشهر را که اکنون در زبان فارسی متداول شده، داریوش آشوری و شادروان نادر افشار نادری مترجمان کتاب »یوتوپیا« نوشته »تامس مور« در ترجمه واژه »یوتوپیا« برگزیدهاند. - مور، - 67 :1373
4 1 آرمانگرایی در ادب فارسی
در ادبیات و هنر نوعی آرمان عدالت طلبانه نهفته است که تجلی جوهر انسانی بشر است. طرح جامعه آرمانی مختص فلاسفه و اندیشمندان نیست بلکه بازتاب آن در گستره ادبیات و شعر نیز دیده میشود. خاستگاه هر نوع مدینه فاضلهای آرمان همگانی است و در واقع طرحهای آرمانیتجلّی خواست و تمنای عموم به شمار میآید. »این میل باطنی همه خواه، در هنر و ادبیات جای خود را باز کرده است و فرهیختگان هنری و ادبی و علمی، این خواسته خود و دیگران را در قالب مقاله، داستان، نقاشی، فیلم و مانند آنها، در معرض قضاوت دیگران میگذارند.« - جلالی، - 67 :1383
شاعران به عنوان افرادی از اجتماع که استعداد حساسیتشان به مراتب بیشتر از سایرین است و به شدت تحت تأثیر پیرامون خود هستند در تخیّلات خود آرمانشهرهایی خلق می کنند که شایسته توجه و نظرمحقّقان است. نمونه بارز این شهرهای آرمانی در ادبیات گذشته در آثار کسانی چون سعدی، مولوی و نظامی به چشم میخورد. »سعدی جلوههای آرمانخواهی را در آثار خود، بهویژه در بوستان، به صورت مصداقی جلوهگر ساخته است. - «جوکار، - 82 :1385 طرح »شهر نیکان« توسط نظامی که بر پایه عدل بنا شده است در پایان سال ها جستجو در رکاب اسکندر ارائه میشود.
طرح این مدینه فاضله تصویر رؤیایی بود که نظامی برای رهایی بیرسمیها و بیدادها داشت.زرّ - ینکوب، - 287 :1386 در عصر حاضر نیز شاعران و نویسندگان معاصر میکوشند تا بر اساس سیاست انسانمدارانه و آرمانی خود، جامعهای مطلوب و ایدهآل را به تصویر کشند که منطبق بر آرمانها و ارزشهای انسانی باشد. در واقع آنها همه آرزوها و آمال خود و مردم خود را در این جامعه مطلوب و دلخواه جستجو میکنند. به عنوان مثال»شهری پشت دریاها« و »هیچستان« در شعر سهراب سپهری و »کسی که مثل هیچکس نیست« در شعر فروغ فرخزاد و »باغزرّین« در شعر منوچهر آتشین، نمونههایی از آرمانخواهی شاعران امروز است.
آرمانشهر گمشده و مطلوب هنرمندان رمانتیس و ایدهآلیست و شاعرانی ایدئولوژیگرا همچون قیصر امینپور است که در راه برپایی نظام و حکومتی مبتنی بر عدالت، مساوات، آزادی و مکارم اخلاق و مقابله با نفسپرستی به پا خاستهاند و کمال جویی و حقطلبی مهمترین درونمایههای اشعار آنها است. از این رو بررسی شعر قیصر که همگام با خیزش اسلامی مردم ایران در سال 1357 متولد شده است و در فضای آرمانخواهانه آن روزگار نشو و نما کرده است در این پژوهش ضروری به نظر میآید.
.5 جلوههای آرمان خواهی در شعر »قیصر امین پور«
شعر امینپور آمیختهای از عشق و خرد و آزادگی است که در رهگذر زمان و همگام باتحوّلات اجتماعی عصر،تحوّلی عمیق و بارز داشته است. »با نگاهی گذرا به سرودههای قیصر از سالهای آخر دهه پنجاه تا امروز سیر تکاملی بارزی در هنر شعری وی دیده میشود. این کمال و رشد و تعالی هم در برخورد با زبان و هم در نظم و اندیشه و جهاننگری و برخورد با »هستی « و » انسان « نشانه از حرکت شاعر به سمت دستیابی به سبک ویژهای است. - «فتوحی، - 10 :1373 او شاعری است که به شدت تحت تأثیر پیرامون و محیط اطراف خود است و همواره در متن جامعه حضوری مؤثر دارد. در سرودههای اخیر نگاه شاعر به پیرامونش به کلی با شعرهای گذشته او تفاوت دارد. قبل از اینها او در دنیایی آرمانی سیر می-کرد و همگام و همنوا با هم نسلان خویش در جستجوی آرمانشهر بود. سرودههایش آمیختهای از عشق و حماسه و جنون بود.
