بخشی از مقاله
چکیده
قیصر امین پور - 1386-1338 - از شاعران دو حیطه بزرگسال و کودك و نوجوان است. کودکان و نوجوانان در جامعه حال وآیندة خود، نقش بسیار مهمی دارند. آنا با توجه به تفاوت نیازها و امکاناتشان، ادبیات خاص خود را میطلبند که همانند ادبیات بزرگسالان از اهمیت ظرافت بسیاري برخوردار است. هدف این مقاله، پاسخ به این سوال است که قیصر امین پور در شعر کودك ونوجوان خود چه نگاهی به مرگ و زندگی دارد؟ و براي بازتاب زیبا شناسانه مرگ وزندگی در شعر کودك و نوجوان او چگونه است؟این مقاله با شیوة تحلیل محتوا نوشته شده است و به این نتایج دست یافته که نگاه او به مرگ و زندگی در این آثار از اعتقادات دینی و اوضاع و احوال تاریخی جامعه درفضاي انقلاب و جنگ متأثر است.
اعتقاد راسخ به رابطه تنگاتنگ مرگ و زندگی -به ویژه شهادت و زندگی- دارد و با همه مرگ اندیشی، چیزي که براي او اهمیت دارد، زندگی است. نگاه او به مرگ وزندگی سه شاخه اصلی دارد - مبارزه و شهادت، زندگی و مرگ جسمانی، زندگی و مرگ آرمانی - . دستاورد دیگر مقاله این است که بهرهگیري مناسب از شگردهاي بلاغی و زیبایی هاي ادبی، به ویژه طرحمند بودن، داشتن لحن روایی، مخاطبنگري و لحاظ کردن شریط زمان و مکان، سادگی زبان، بیان تصویري، از موسیقی درونی قوي، بهرهگیري از نمادهاي طبیعی و تمثیل، استفادة مناسب از تشخیص از عوامل در ابلاغ موفق این نگاه، نقش مؤثري دارد.
واژههاي کلیدي: قیصر امینپور، مرگ و زندگی، شهادت، شعر کودك و نوجوان، زیبایی شناسی.
-1مقدمه
قیصر امینپور، در حوزة ادبیات کودك و نوجوان هم فعالیتهایی داشته است. وي در 1367 ماهنامه »سروش نوجوان« را راهاندازي کرد و عضو شوراي سردبیري آن بود. امینپور آثاري در زمینه ادبیات کودك و نوجوان دارد: مجموعه شعر »مثل چشمه، مثل رود« و منظومه »ظهر روز دهم« و »به قول پرستو« و مجموعه نثر ادبی »بی بال پریدن.« علاوه بر اینها در آثار بزرگسالش نیز اشعاري متناسب مخاطب کودك و نوجوان به چشم میخورد.زمان و مکان و فضاي سیاسی و اجتماعی دوران انقلاب و جنگ، شرایطی را رقم زده بود که درك آن براي مخاطب کودك نوجوان دشوار بود. بنابراین قیصر »شهادت« از بن مایههاي اصلی شعر اوست. همزمانی با جنگ، رویارویی کودکان و نوجوانان معاصرش را با مسئله مرگ و شهادت گریز ناپذیر کرده بود؛ او به عنوان شاعري متعهد براي آشناکردن کودکان با مقوله مبارزه و شهادت و تسلی خاطر آنان، خود را ملزم به سرودن در این مقوله کرده بود؛ زیرا میدانست که »بیان حقایق جنگ و انقلاب براي این طیف مخاطبان کودك و نوجوان از ضرورتهاست.« - موسویان، - 87 :1387
-2پیشینه تحقیق
در زمینه مرگ و زندگی در شعر فارسی تحقیقاتی صورت گرفته مثل »تصویر مرگ و زندگی در شعر معاصر ایران - 1392 - « و »بررسی مضمون مرگ در اشعار احمد شاملو - 1390 - « و »نگرش عارفانه سهراب سپهري و جبران خلیل جبران به زندگی و مرگ« . - 1390 - در مورد مرگ و زندگی در شعر کودك و نوجوان هم مقالاتی نوشته شده مثل »زندگی، مرگ و دیگر هیچ - 1382 - «، »بررسی مفهوم مرگ در ادبیات کودك ایران - 1389 - « و »بررسی و تحلیل موضوع شهید و شهادت در شعر کودك و نوجوان دهههاي شصت و هفتاد - 1392 - « و »درونمایه شعر کودك در دهه هشتاد« درمورد زیباییشناسی شعر قیصر نیز تحقیقاتی صورت گرفتهاست: مانند »نگاهی به اشعار قیصر امینپور در زمینه دفاع مقدس« - شکارسري، - 1381، »تأملی در صور خیال غزلیات قیصر امینپور« - پویان، - 1381، »نوآوري در شعر قیصر امینپور - 1389 - «در مورد زیباییشناسی مرگ و زندگی در شعر کودك و نوجوان قیصر امینپور تحقیق مستقلی نوشته نشدهاست، بنابراین از آنجایی که طرح موضوع مرگ و زندگی، به ویژه شهادت، و چگونگی ابلاغ آن به کودکان و نوجوانان دورة انقلاب و جنگ اهمیت فراوان داشته، تحلیل زیباشناسانه این اشعار و نقش آن در ابلاغ بهتر این مفاهیم ضروري بهنظر میرسید.
هریک از صاحبنظران تعریفی از زیباییشناسی ارائه دادهاند: »جمالشناسی شعبهاي از فلسفه و کارش بررسی نظري هنر و ذوق هنري و هدفش درك و گزارش زیبایی و به ویژه زیبایی در هنر و ادبیات است. زیرا ادبیات خلق زیبایی است به وسیله کلمات.« - وزیري، - 68 :1363 و انسان هنرمند میکوشد »با دیدن و درك زیبایی آن را به شکلی دلانگیز بیان کند.« - روزبه،:1391 - 120 نقد زیباییشناسی یکی از شیوههاي بررسی محتوایی شعر است؛ یعنی نقدي که با کمک آن میتوان عواملی را که در خدمت محتوا بوده است و آن را رسا و بلیغ نمودهاست، توصیف کرد.« - علیپور و یزداننژاد، - 5 :1392 منظور از جمالشناسی شعر »آن خصایصی است که لذت مطالعه را براي خواننده، صرف نظر از محتوا فراهم میآورد.
خصایصی که از شیوة کاربرد زبان ناشی میشود.« - دیچز، - 125 : 1366 در این مقاله زیباییشناسی در خدمت تبیین مفهوم مرگ و زندگی در شعر کودك و نوجوان قیصر است. براي تحلیل جنبههاي زیباییشناختی شعر او، بیگمان باید به تحلیل تمام عناصري که در زیبایی آن، نقشی ایفا میکنند، بپردازیم؛ چون »جمالشناسی شعر از مقوله نقد بلاغی است و در نقد بلاغی، »معنا« نه بلکه چگونگی تحقق آن بررسی میشود.« - زرینکوب، - 273 :1361زندگی و مرگ بنا به اهمیت خود از موضوعات مورد توجه حکما، فلاسفه، زهاد، عرفا و نیز شاعران بودهاست. نگاه قیصر به این مقوله برگرفته از اسلام است. در جهانبینی اسلامی، زندگی و مرگ لازم و ملزوم یکدیگرند. و زندگی مزرعه آخرت و مرگ دري به نَفْسٍ ذَائِقَهُجهانالْمَوْتِیدیگراستوَ:نَبْلُوکُمْ» بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَهً وَ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ« - انبیا. - 35/ اما انسان با مرگ نابود نمیشود و پس از مرگ، حیات به شکلی دیگر ادامه دارد؛ یعنی مرگ با زندگی و معاد پیوندي ناگسستنی دارد.
هنگام مرگ خدا ارواح را دریافت میکندیَتاللّ.»َوَفَّیهُالْأَنْفُسَ حینَمَوْتِها« - زمر» - 42/ زیباترین چهرة مرگ »شهادت« است. داراي دو رکن اساسی است : یکی این که به تعبیر قرآن فیسبیل االله باشد و دیگر آن که آگاهانه صورت گرفته باشد.« - معتمدي، - 79 :1372 در نگاه قرآن شهدا زندهاند و نزد پروردگارشان روزي میخورندتَحْسَبَنَّ:وَ»لاَالَّذِینَقُتِلُواْفِیسَبِیلِاللّهِأَمْوَاتًابَلأَحْیَاءعِندَرَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ« - آل عمران - 169/قیصر همین مفاهیم را در شعر کودك و نوجوان خود، متناسب با چهارچوب ادبیات کودك و نوجوان ارائه کرده؛ یعنی ادبیاتی که »در خور توانمنديهاي ذهنی و روانی کودکان و نوجوانان و سازگار با علاقه و نیازهاي آنان بر پایه اصول و هدفهاي تربیتی شرع - اسلام - آفریده شدهاست.« - نعمت اللهی، - 35 :1383
ادبیات کودك با ادبیات بزرگسال از بسیاري جهات شباهت دارد؛ در اینجا نیز شاعر »الهام را فراخور توانمنديها و نیازهاي آنان گسترش و پرورش میدهد، درونمایهاي میسازد و آن را با زبان و بیانی کودکانه، لحنی پرعاطفه و در قالبی مناسب ارائه میدهد.« - نعمتاللهی، - 35 :1383و اما خلق اثر براي کودك و نوجوان دشوار است؛ زیرا »دو عامل عمده، یعنی »ساختار ذهنی« و »تجربه« کودك موضوعات ادبیات کودکان و نوجوانان را محدود میکند.« - محمدي، - 225 :1378عناصر زیباییآفرین در شعر کودك و نوجوان نیز مانند شعر بزرگسال بسیارند؛ اما صرف کاربرد آن عامل زیبایی شعر نیست؛ بلکه کلامی زیباست که بتواند در روح و جان مخاطب خوش بنشیند. او را به تفکر وادارد و احساسات او را برانگیزد تا در نهایت با شاعر همحس شود. این گاهی از اشعار مزین برمیآید مانند عروسی که به انواع و اقسام جواهرات و لباسهاي مجلل و رنگ و لعابها آراسته است و گاهی با سادگی زبان یا جادوي علم معانی.
-3تحلیل زیبایی شناسانه مرگ و زندگی
شعر آفرینش زیبایی با کلام است؛ آوردن محتوا در قالب کلامی زیبا؛ پس یکی از جنبههاي شناخت شعر، نقدزیباییشناسی است؛ این نقد» به بررسی اثر هنري از جهت مزایاي ذاتی و درونی و زمینه هاي حسن و نیکویی آن اهتمام دارد، - غریب، - 13 : 1378در این نقد »محقق میبایستی بر خود اثر هنري و متن آن تکیه کند و به عنوان هنر آن را بررسی نماید.« - ویلفرد و دیگران،:1383 - 38 از آن جایی که در این تحقیق، هدف بررسی محتوایی و تحلیل زیباییشناسانه مرگ و زندگی در شعر قیصر است، نه صرف زیباییشناسی شعر او، لاجرم براي رسیدن به این هدف، جنبههاي محتوایی و زیباییهاي ادبی، توأمان مورد بررسی قرار گرفته است.
-1-3 مرگ و زندگی آرمانی
در جاي جاي شعر امینپور، به عنوان شاعري متعهد، وجوه مختلف آرمانگرایی را میتوان دید. این کمالطلبی گاه برخاسته از معیارهاي دینی است و گاه نیز رها از این هنجارها و معیارها، در نگاهی کلان و انسانی و فرا ایدئولوژیک مفهوم مییابد. در نخستین
