مقاله جلوه های ادب پایداری در شعر سایه

بخشی از مقاله

چکیده

هوشنگ ابتهاج در سال 1306 در رشتمتولّد شد و سال 1321 به تهران رفت. او پس از کودتا در شرکت سیمان تهران به کار مشغول شد. سایه در مهرماه 1360 مجموعهی »تا صبح شب یلدا« و در بهمن همین سال مجموعهی »یادگار خون سرو« را به چاپ رساند. یادگار خون سرو حاوی چندین شعر کلاسیک در قالبهای مختلف ازجمله چهارپاره، دوبیتی، رباعی، غزل، قطعه، .×مثنوی و تعدادی شعر نو است روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است. دادهها به شیوهی کتابخانهای و سندکاوی با استفاده از روش تحلیل محتوا بررسی . شدهاند نتیجه نشان می دهد خلاف باور کسانی که معتقدند سایه پس از کودتا چندان حرکت و جنبشی از خود نشان نداد و شعری نسرود، مسائل سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه طبع او را شکوفا و او را وادار به سرودن نموده است. همچنین محتوای بیشتر اشعار پیش از انقلاب او بیانگر یأس و ناامیدی شاعر، نگرانی او از اوضاع و احوال جامعه وتأسّف و حسرت او از غفلت تودههای ×مردم است؛ ولی در اشعار پس از انقلاب اوروحیّهی مثبت و شادی دیدهمیشود.

واژههای کلیدی: ابتهاج، زمان و مکان، محتوا، صور خیال، تأثیرپذیری.

1بیان. مسأله - مقدّمه -

هوشنگ ابتهاج در سال 1306 در رشت به دنیا آمد. در سال 1321تحت تأثیر جذّابیّتهای مجامع فرهنگی هنری حزبی، به تهران رفت. او »از پیشگامان شعر نوقدمایی و از معدود شاعران مطرح و مشهور پیش از کودتا بود که پس از کودتا چندان حرکت و جنبشی از خود نشان نداد و شعری نسرود« - شمس لنگرودی، 1390 ج.. - 142 :2 در مورد اصطلاح نوقدمایی باید گفت: »شعر نوقدمایی پلی بوده است بین شعر قدیم و شعر جدید؛ شعر میانهروی بوده است که تعابیر و تشبیهات تازه را با الفاظ تراشخورده و خوشآوا و لطیف و ظریف و ساده ارائه میدهد« - همان، 1390 ج.. - 597 -596 :1 ابتهاج در مهرماه 1325 - در سن 19 سالگی - نخستین مجموعهی اشعار خود را با نام »نخستین نغمهها« در رشت منتشر کرد و در سال 1330 دومین مجموعه شعر خود را با عنوان »سراب« انتشار داد.در» سراب، تقریباً هیچگونه نوآوری در صور خیال و ترکیب کلمات و هیچگونتهوّر در استعمال لغات جدید دیده نمیشود؛اندک تجدّدی هم اگر به چشم میخورد، تراوش اشعار تولّلی و نادرپور در دیوان سراب است « - همان، . - 489-488 به عبارت دیگر، شاید تنها نشانهی نوگرایی ابتهاج در این مجموعه قالب اشعار او باشد: »نخستین نشانههای تجدّد در شعر سایه، بهرهبردن از قالب چهارپاره است که بیشترین شعرهای مجموعه سراب در آن قالب سروده شدهاند« - طالشی و دیگران، . - 17 :1393

در سال 1332 دو مجموعه شعر از او منتشر شد؛ نخست »سیاه مشق« که حاوی غزلهایی بود که ابتهاج در فاصلهی سالهای 1325 تا 1329 سروده بود و در اردیبهشت 1332 انتشار یافت. شهرت گسترده ی او مدیون غزلهای ظریف و سلیس این مجموعه است؛ و دوم »شبگیر« که حاوی 25 شعر سیاسی شاعر بود و به تاریخ کودتا - مردادماه -1332 منتشر شد. شبگیر نتیجه آشنایی سایه با شعر نیماست و او با این مجموعه در زمرهی شاعران نوگرا جای گرفتشبگیر. به سبب دو خصلتِ نوقدمایی و سیاسی، نام شاعر را برای چند دهه بر سر زبانها افکند - شمس لنگرودی، 1390 ج.. - 588 :1 ابتهاج بعد از کودتا در شرکت سیمان تهران مشغول به کار شد. او در دیماه 1334 مجموعه شعر »زمین« را در 141 صفحه منتشر نمود. در مجموعه »زمین« فقط سه شعر جدید وجود داشت و باقی گزیدهای از مجموعههای پیشین وی بود. این سه شعر جدید نیز تفاوتی با اشعار پیشین او نداشت - همان، ج.. - 141 :2 شاید مهمترین نقد بر »زمین « نقد مهدی اخوان ثالث بود که در اسفندماه همین سال [1334]با طنز بسیار مؤثّر و پربار و آموزنده چاپ شد. اخوان معتقد است:

آن چه در این کتاب است، گلچینی است از: سراب، سیاه مشق، شبگیر؛ یعنی دیوانهای سابق سایه... و رویهمرفته از یک زندگی آسوده و آرام و گلبفت و نگارین در زیر یک چتر پولادین ناپیدا، که نمیگذارد هیچ آواری بر سر صاحبش فرودآید، حکایت میکند ... سایه همچنان برخلاف پیشوای نخستین و حقیقی شعر نو، بیشتر می کوشد که شعرش ساده و فصیح باشد و "به طبیعت نثر" نزدیک ... ولی عمق سخن و احساس نیما صدالبتّه چیز دیگری است ... "بهار غمانگیز" مرثیهی خونآلود و لیریک مؤثری است... و تم اصلی شعر تقریباً همان: "بزک نمیر بهار میاد، کمبوزه و خیار میاد، مع گوجه فرنگی و غیره"است ... و مجموعاً میرساند که سایه میتواند سیاستمدار زبردستی باشد، زیرا چنان که میدانیم هر پیشهور و صاحب حرفهای، یک نوع وسیلهی فریب دارد و وسیله فریبِ "سیاستپیشه مردم" نیز حرف است - اخوان ثالث، به نقل از شمس لنگرودی، 1390ج.:2 . - 152 - 146

»ا. ع. دریا« نیز در مورد این مجموعه مینویسد: »قطعهی زمین دنبالهی بهترین آثار دورهی حیات شاعرانهی سایه است. یک مضمون ساده، نیمهواقعی، نیمهسمبولیک در قالب زبان ساده، زیبا، ادبی و خالی از هرگونه پیچ و خمِ تعقید لفظی« - دریا، به نقل از شمس لنگرودی، 1390ج.. - 155 :2 همچنین میتوان گفت: »شعر زمین نوعی بدعت و نوآوری در شعر سایه محسوب میشود، چراکه تا پیش از او شاعران همه به ستایش و وصف آسمان توجّه داشتهاند، ولی سایه در این شعر لب به ستایش زمین باز کرده است« - طالشی و دیگران، . - 21 :1393 ابتهاج در آبان 1344 مجموعهی »چند برگ از یلدا« را در 25 صفحه انتشار داد - شمس لنگرودی، 1387 ج.. - 215 :3 سایه »درک عمیق و عالمانهای از موسیقی کلاسیک ایران و غرب داشت ... به همین سبب بود که مسئولان رادیوتلویزیون ملّی ایران در دهه پنجاه، وی را مدیر و مسئول برنامه سنگین و وزین هنری چون گنجینه موسیقی "گلهای تازه" مینمایند ... شاید در تاریخ معاصر ایران جز شادروان رهی معیّری هیچ بدیلی برای شاعری موسیقیشناس، چون ابتهاج نتوان جست« - طالشی و دیگران، . - 23-24 :1393

او در مهرماه 1360 مجموعهی »تا صبح شب یلدا« و در بهمن همین سال مجموعهی »یادگار خون سرو« را به چاپ رساند. از مهم ترین آثار هوشنگ ابتهاج تصحیح او از غزلهای حافظ است که با عنوان »حافظ به سعی سایه« نخستین بار در سال 1372 به چاپ رسید. اشعار او در قالب نو با عنوان »تاسیان« در مهرماه 1385 منتشر شد. او از سال 1987 مقیم کلن آلمان است. این مقاله کنکاشی در مجموعه »یادگار خون سرو« است که در مورد آن پژوهشی صورت نگرفته است. کتاب »تاریخ تحلیلی شعر نو« اثر شمس لنگرودی، آثار مربوط به سال 1284 تا 1357را تحلیل نموده است؛ امّا چون مجموعه »یادگار خون سرو« در سال 1360 به چاپ رسیده است، در مورد این مجموعه سخنی به میان نیاورده استحتّی. در مقاله »گذار به مدرنیته در شعر ابتهاج و مقایسه آن با مدرنیته غربی« - همان، - 27 -7 که سی واند سال پس از انتشار مجموعه »یادگار خون سرو« نگاشته شده، به هیچ وجه سخنی از این مجموعه به میان نیامده است. از جستوجو در سایتهای مختلف نیز چیزی در این زمینه به دست نیامد. بنابراین این مقاله از این لحاظ نوآوری دارد.

.2 تجزیه و تحلیل

»یادگار خون سرو« مجموعهای از اشعار هوشنگ ابتهاج - ه. ا. سایهاست - که برای اوّلین بار در سال 1360 از سوی انتشارات توس به چاپ رسیده است. این مجموعه حاوی چندین شعر کلاسیک در قالبهای مختلفی؛ مثل قطعه، رباعی، دوبیتی، دوبیتی پیوسته - چهارپاره - ، غزل، مثنوی و تعدادی شعر نو است. آن چه این شاعر معاصر را از دیگر همردیفان و همعصرانش متمایز میسازد، همانا پیوند دو شاخهیسنّت و مدرنیته در مضمون، قالب و زبان شعر اوست ... در دیوان این شاعر و مجموعههای شعری وی، از غزل و مثنوی تا شعر نیمایی و آزاد و گاه حتّی سپید به چشم میخورد. هنر این شاعر آن جاست که مضامین کهن را در زبانی سنّتیامّ؛ا قالبی نو مطرح میکند و در مقابل، گاه مضامین نو و مدرن را که محصول اجتماع و سیاست عصرش است در قالبهای سنّتی و کلاسیکی چون غزل و مثنوی به تصویر میکشد. بنابراین دو مقولهیسنّت و مدرنیته در شعر سایه از بارزترین و مهمترین ویژگی های عری،ش و البتّه منحصر به فرد وی به شمار میرود ... ]درواقع[ در شعر سایه دو جنبهی املاًک متفاوت به چشم میخورد؛ نیمی از سرودههای وی را غزلیّاتی که از احساساتی کاملاً