بخشی از مقاله
چکیده
در هر جامعهاي اخلاق از جایگاه ویژهاي برخوردار است و بررسی آموزههاي اخلاقی متون مختلف میتواند شناختی ژرف و آگاهی نسبتاً کاملی از منابع مورد مطالعه به دست دهد. بویژه که در ایران بعد از اسلام با توجه به رویکرد اخلاقی - عرفانی ادبیات فارسی، در شعر اغلب شاعران، آموزههاي اخلاقی بسامد قابل توجهی دارند.هرچند ادب نامه سعدالدین بن شمس الدین نزاري قُهستانی، یکی از برجستهترین شاعران فارسی زبان سده هاي هفتم و هشتم هجري قمري، در بیان چگونگی رفتار وزیران و منشیان و دیگر درباریان در برابر شاه است، ولی در جاي جاي این اثر میتوان توصیههاي اخلاقی را به نظاره نشست. او مانند برخی شعراي اندرزگوي دیگر - نظیر سعدي سالخوردة همعصر و همروزگار خویش - سعی کرده است اهل زمان و بویژه اهل سیاست را پند و اندرز دهد و مخاطبان اشعارش را از تجربیات زندگی ساز و اخلاقیِ خویش بیبهره نگذارد. در این نوشتار سعی داریم با برشمردن و بررسی نمونهاي چند از آموزههاي اخلاقی مندرج در منظومه ادب نامه، گسترة کاربردي این نوع ادبی را در اثر مزبور نشان دهیم.
کلیدواژه: دین، اخلاق، نزاري قُهستانی، ادب نامه، ادبیات کهن.
- 1 مقدمه :
اخلاق علم چگونه زیستن است که بر مبناي قواعد آن ، رفتار انسان براي نیل به کمال و سعادت توجیه می گردد و نیک و بد ، خیر و شر و بایدها و نبایدها شناخته می شود و وظایف فردي و اجتماعی انسان متعهد و مسئول معرفی و افعالی که از روي اختیار و آزادي از آدمی صادر می گردد در این علم معین می گردد .بدون تردید لازمه این تخلّق و آراستگی ، نخست تشخیص خوب از بد و خیر از شر و سعادت از شقاوت، روشنایی از تاریکی و تمییز مکارم از رذائل اخلاقی یا خویشتن شناسی است ، که: »مْن عرَف ْنَفسه َفَقد عرَفربه «؛ و سپس پرهیز از سیئات و دوري از ناشایست ها و عمل به نیکی ها و شایست ها و تزکیه◌ٴ روح و تصفیه روان است. ُخلق نیکو وسیله ارتقاء و دست یابی انسان به کامیابی و موفقیتی است که شایسته مقام خلیفه اللهی و سعادت او در دنیا و آخرت می باشد - رزمجو، 29 - 27 : 1366 - .
و در رسانیدن آدمی به سرمنزل مقصود نقش بسزایی دارد. بیهوده نیست که بزرگانی نظیر خواجه نصیرالدین طوسی، ابن مسکویه و دیگران اهتمام ویژه اي به مقوله هاي اخلاقی داشته اند.با توجه به مضمون یکی از آیات قرآن کریم مبنی بر مقدم بودن تزکیه بر تعلیم، انسان تا زمانی که از لحاظ روحی و فکري پاك و پیراسته نشود درخت علم در وجود او به درستی ثمر نمی دهد و این پیراستگی حاصل نمی شود مگر با آراسته شدن به گوهر دین و اخلاق؛ یعنی براي رسیدن به این پیراستگی ، نیاز به الگوهاي اخلاقی از جمله کتاب هاي دینی چون قرآن کریم و نهج البلاغه امام علی - ع - داریم که بدون تردید می توان گفت عظیم ترین و سودمندترین کتب اخلاقی به شمار می آیند. ادب نامه نزاري قهستانی نیز از این منظر یک اثر ادبی و اخلاقی به شمار می آید که به طور قابل ملاحظه اي متأثّر از قرآن کریم، سیرة پیامبر اکرم - ص - و نهج البلاغه امام علی - ع - است.
- 2 نزاري قُهستانی و ادب نامه :
سعدالدین بن شمس الدین نزاري قُهستانی - 645 - 720 ه . ق - ، یکی از برجسته ترین شاعران فارسی زبان سده هاي هفتم و هشتم هجري قمري است و جایگاه او در شعر فارسی چنان است که عبدالرحمن جامی طبع شاعري حافظ را نزدیک به طبع شاعري وي دانسته - 1 - و یان ریپکا - - Ian Ripka ، خاورشناس نامدار چک، نزاري را وارث بلاواسطه خیام شمرده است و همین نظرات براي شناخت جایگاه و پایگاه بلند نزاري در زمینه شعر و شاعري کافی و بسنده است . در خصوص وجه تسمیه او به نزاري اقوال مختلفی هست - - - 2 نک . براون ، : 1339. - 200 - 198 که بحث پیرامون آن از حوصله این مقال خارج است و در این مختصر نمی گنجد. یکی از آثار این سرایندة پارسی، منظومه ادب نامه در بیان چگونگی رفتار وزیران و منشیان و دیگر درباریان در برابر شاه است و از سخنان نصیحت آمیز و مصلحت گرایانه همراه با نقل حکایاتی از برمکیان و حکایات دیگر که جنبه اجتماعی و اخلاقی دارد ، برخوردار می باشد - نزاري قهستانی ، . - 10 - 9 : 1392 و این مطلب مندرج در تذکرة الشعراء که »از حقیقت سخنان او معلوم می شود که مرد حکیم و صاحب تحقیق بوده و بدو اعتقاد بد، بهتان است « - سمرقندي ، - 233 : 1382 بخوبی حکایتگر مراتب کمال فکري و اخلاقی این شاعر پرآوازة خراسان جنوبی تواند بود .
- 3 آموزه هاي اخلاقی مشترك در ادب نامه و کتاب هاي دینی :
اینک به بررسی و یادکرد آموزه هاي اخلاقی در ادب نامه نزاري قُهستانی که به تعبیر دولتشاه » لطیف طبع و حکیم شیوه « - همان مأخذ : - 231 بوده است می پردازیم و بدین منظور ابتدا به ذکر شاهد مثالی از آیات قرآنی و نهج البلاغه امام علی - ع - یا دیگر کتاب هاي دینی اکتفا نموده و پس از آن به ذکر تشابهات و اشتراکات موجود در ادب نامه و آثار مزبور خواهیم پرداخت .شایان ذکر است که تعداد آموزه هاي اخلاقی وشواهد امثال آن ها ، چه در ادب نامه نزاري قُهستانی و چه در کتاب هاي دینی، بیش از مقداري است که ذکر شده و تنها به منظور پرهیز از اطناب به ذکر چند مورد بسنده کرده ایم.
- 2 - 3 اطاعت و فرمانبرداري از خداوند :
وَاطیعوا االلهَورسَولهو لاَتنازعواََفْتفَشلُواوَْتذهب ریحُکمو اصُِبروااﱠن االلهَمع الصِابرینَ - انفال / آیه : - 46و همه با روح وحدت ایمانی پیرو فرمان خدا و رسول باشید و هرگز راه اختلاف و تنازع نپویید در اثر تفرقه عظمت شما نابود خواهد شد پایدار وصبور باشید که خدا همیشه با صابران است .حضرت علی - ع - می فرماید : اطاعت خدا را راه ورود به آب حیات، شفیع گرفتن خواسته ها ، پناهگاه روز اضطراب ، چراغ روشنگر قبرها ، آرامش وحشت هاي طولانی دوران برزخ ، و راه نجات لحظات سخت زندگی قرار دهید ، زیرا اطاعت خدا ،وسیله نگهدارنده از حوادث هلاك کننده و جایگاه هاي وحشتناك که انتظار آن را می کشید و حرارت آتش هاي برافروختهاست - نهج البلاغه ، . - 295 : 1389
