بخشی از مقاله
چکیده
عرفان اسلامی معمولا عرفانی منفعل معرفی شده است و عارفان نیز عزلت گزینانی به دور از جامعه و سیاست. در حالیکه اصل شکل گیری عرفان، خود نوعی اعتراض به دنیا طلبی و طریقت اشراف گرایانه شاهان و اطرافیان ایشان بود.پایداری به معنای ایستادگی دربرابر قدرتمندان و خلاف جریان جوامع گذشته -که معمولا در مسیر اطاعت محض از سلاطین بوده اند- حرکت کردن، امر بسیار مشکلی بوده است که همانطور که ذکر شد، اصل ایجاد جریان عرفان اسلامی، حرکتی عظیم در تقابل با حکومت ها و درواقع نوعی پایداری بود و به موازات آن در اقوال و احوال عارفان، نمونه هایی متنوع از انواع پایداری عارفان دربرابر قدرتمندان دیده می شود. این مقاومت ها، گاهی حتی از سوی مشایخ عرفان، زمینه ساز اعتراضات اجتماعی گسترده ای می شده است.
تذکره الاولیاء عطار نیشابوری، یکی از مهم ترین کتب در زمینه شناخت عارفان است. این پژوهش به ذکرجلوه های پایداری در تذکره الاولیاء می پردازد و نمونه هایی از مقاومت عارفان دربرابر قدرتمندان مادی،بویژه سلاطین را، بیان می کند. پس از معرفی عطار و تذکره الاولیاء، دلایل پایداری عارفان در برابر اصحاب قدرت - بندگی خالصانه خداوند و دنیاگریزی - و نمونه های پایداری عارفان در تذکره الاولیاء ذکر می شود. پس از آن انواع مقابله ها، طبق آنچه در این کتاب آمده است، نامبرده می شود که شامل: شهادت، مقابله عملی، مقابله کلامی و کرامات اولیاء است.با مطالعه نمونه های پایداری در تذکره الاولیاء، بعنوان یک کتاب از دریای کتب عرفانی، این نتیجه حاصل می شود که این حوزه از مطالعات عرفانی، بسیار شایان توجه است.
کلمات کلیدی: ادبیات عرفانی، ادبیات پایداری، تذکره الاولیا، عطار.
مقدمه
پایداری ابعاد وسیعی دارد، اما آنچه مد نظر این پژوهش است، پایداری عارفان در برابر اصحاب قدرت است. »فوکو در کتاب »سوژه و قدرت« استدلال میکند که هرجا قدرت وجود دارد، مقاومت هم وجود دارد.« - نوابخش و کریمی، - 57 :1388 بنابراین قدرت و مقاومت دو جزء جدانشدنی جوامع بوده اند.همواره در طول تاریخ، انسانهای شریفی وجود داشته اند که در برابر ستمگران و حکام زمان، کرنش نکرده، با ایجاد دسته یا تشکیلات و یا حتی فردی، در برابر شاهان ایستاده اند. پایداری عارفان در برابر شاهان و قدرتمندان زمانشان، بسیار شایان توجه است. اما متاسفانه، بعلت آنکه وادی عرفان، وادی زهدگوشه نشینی و توجه به تعالی فردی، تعریف شده است، معمولا جنبه اجتماعی شخصیت عارفان و ایستادگی روحی ایشان در برابر ظالمان، مغفول مانده است.
»پیامبران، عرفا، شعرا، مخترعین کسانی هستند که زندگیشان تحت سلطه تخیل می باشد، آن ها اصولا مردم منفردی می باشند. وقتی احساس درونی حاکمه آن ها قوی است، حس می کنند که اطاعت از اولیا امور برای آن ها مقدور نیست، مخصوصا وقتی دستورات و قوانین را خلاف حق بدانند.« - راسل، - 141 :1345 و این یعنی روحیه مقاومت بیشتر در این دسته از انسان ها وجود دارد، به سبب آگاهی و بصیرت بیشتر ایشان از هدف زندگی و کرامت انسانی.بحث پایداری در عرفان، مبحثی مفقوده و مهجور است. اکثر محققان میل به پژوهش پیرامون کرامات اقوال عارفانه و... دارند. در حالیکه در بسیاری از عارفان، روحیه پایداری، به عمیق ترین شکل ممکن وجود داشته است؛ حتی برخی از ایشان، همانند خود عطار، جانشان را در این راه داده اند.
تذکره الاولیاء، در زمره مهمترین کتب عرفانی، جهت شناخت عارفان متقدم است. این کتاب در واقع سرگذشت نامه عارفان بزرگ است که در تاریخ 716 ق. در هفتاد و دو باب، به قلم فریدالدین عطار نیشابوری نوشته شده است. البته »در دستنویسهایی که پس از قرن نهم هجری نوشته شده، بابهای دیگری هم بهعنوان ذکر متاخرین از مشایخ کبار، بر آن افزوده شده است.« - عطار، :1386 سی
شش - مطالب تذکره الاولیا، التقاط از نوشتههای پیش از عطار است که وی در تالیف آنها، اختصار را رعایت کرده است. - عطار، :1386 سی و چهار - زبان این اثر، همان زبان قرن پنجم خراسان است.تذکره الاولیاء صرفا شامل شرح حال عرفا، بطور زنجیروار نیست، بلکه عطار، که خود عارفی تمام است، ضمن شرح حال مشایخ، مطالب عمیق عرفانی و تربیتی بیان میکند.
البته مشخص است که انتخاب مطالب نیز با تفکر و تدبیر خاصی صورت گرفته؛ عطار از برخی نقلهای مشایخ که در سایر کتب عرفانی آمده است، عبور میکند و درواقع تذکره الاولیاء گلچین احوالات عارفان است.در تذکره الاولیاء، نمونههایی از پایداری عارفان در برابر قدرت ها، وجود دارد، این نمونهها در ذیل احوالات هر عارف، بطور پراکنده نقل شده است، در این تحقیق، این مطالب پراکنده بصورت یکجا و دسته بندی شده ارائه و پیرامون نوع و میزان روحیه مقاومت در عارفان، بحث میشود تا به این سه سوال اساسی پاسخ داده شود:روحیه پایداری در برابر قدرتمندان، تا چه اندازه میان عارفان وجود داشته است؟ چند تن از عارفان، در تذکره الاولیاء، دارای روحیه مقاومت هستند؟
آیا عطار برای موضوع پایداری در برابر قدرتمندان، اهمیت قائل بوده است؟ این اهمیت ناشی از چیست؟البته ضرورت اصلی شکل گیری این تحقیق آن است که باب جدیدی از پژوهش های عرفانی به روی پژوهشگران گشوده شود زیرا اکثر این پژوهشها، پیرامون اقوال و کرامات عارفان، پیشروی ایشان در زهدپیشگی و گوشه نشینی و... است، بطوری که گویی فراموش شده است که شکل گیری جریان عرفان، خود نوعی اعتراض علیه دنیا و دنیا خواهی بوده است و این یعنی روحیه عرفان، روحیه بی تفاوتی در برابر عوامل منفی نیست، بلکه روحیه اعتراض و ایستادگی ست که متاسفانه عرفا در این وادی مظلوم واقع شدهاند.
این پژوهش، به بُعد فراموش شده عرفان میپردازد، به بُعد پایداری عارفان در برابر دنیا و دنیا طلبان، در تذکره الاولیاء عطار.امید است که این تحقیق، سرلوحه سایر محققین قرار گرفته، تا شناخت جدیدی نسبت به عارف و عرفان ایجاد و غبار گوشه نشینی و انفعال از آینه عرفان اسلامی زدوده شود.ذکر این نکته ضروری می نماید که آنچه که از پایداری عارفان نقل می شود، بنابر متن تذکره الاولیاء است نه کتب دیگر، بعنوان نمونه امام صادق - ع - نمونه تمام عیار پایداری در برابر ظلم هستند لیکن عطار در نقل احوال ایشان به این نکته توجه شایانی نداشته است و به تبع آن، ظلم ستیزی این امام همام - ع - در این پژوهش مورد بررسی قرار نگرفته است.
