بخشی از مقاله
چکیده
مفاهیم و اندیشههاي عرفانی، ازآغاز پدیدارشدن تصوف در ایران شکل گرفت. جهانِ عرفان سرشار از مضامینی است که حاوي ابعاد گوناگونی است؛ که میتوان به تبیین شناخت خداوند که همان خداشناسی، معرفت شناسی، جهان شناسی و خودشناسی است، اشاره کرد. اهمیت خداشناسی و در جستجوي ذات خداوند، سالک این راه را در مسیري قرار میدهد که با اعمال و رفتاري شایسته به شناخت باري تعالی دست یابد. یکی از این احوال و آداب سالکان، وجد است. وجد شور و ذوق و خوشی بسیار است که ناشی از وارداتی است که بر قلب و روح و جان سالک وارد میشود؛ گاهی با فرح و گاهی با تعب و اندوه همراه است. این نوشتار به خوانش مؤلفه وجد در اسرارالتوحید محمدبن منور، کشف المحجوب هجویري، رساله قشیریه ابوالقاسم قشیري و تذکره الاولیاي عطار پرداخته است. در این مقاله ابتدا به تعریف و بررسی مفهوم وجد از دیدگاه بزرگان اهل عرفان و تصوف و سپس به واکاوي انواع وجد در چهار اثر مذکور اشاره شده است.
کلید واژه: عرفان، وجد، اسرارالتوحید، کشف المحجوب، رساله قشیریه، تذکره الاولیاء
مقدمه
سالک مسیر حق در جستجوي خداوند خود را از تعلقات دنیوي رها کرده و فقط خشنودي خداوند او را قانع و راضی میکند. ماذاوجدمْن فَقَدكوما الﱠذي فَقَدمْنوجدك؛ چه دارد آنکه تو را ندارد؟! و چه ندارد آن که تو را دارد؟! - مفاتیحالجنان، دعاى عرفه امام حسین - اینان همانانند که عاجزانه و از سر صدق و اخلاص از محبوب خویش می خواهند که:الهی هب لی کَمالَ الاْنقطاعِالَیک؛ بارالها! کاملترین انقطاع به سوى خودت را نصیب من گردان. - مفاتیح الجنان، مناجات شعیانیه - و خداى سبحان نیز با اجابت این درخواست، با این سرگشتگان و شوریدگان محبت خویش چنان میکند که آنان ریشه محبت هرچه غیر از او را از دل بر میَکنند و جز او ملجأ و پناهی نمیگزینند.
اما گوهر معرفت و محبت الهی هرگز به آسانی به چنگ نمی آید و سالک براى رسیدن به آن باید با مشکلات بسیارى دست و پنجه نرم کند. گزاف نیست اگر بگوییم مهمترین مسأله و مشکلی که سالک با آن روبه رو است پیداکردن اصل راه است؛ چه آنکه اگر مسیر انتخاب شده اشتباه باشد، سالک از کوششها، رنجها و مرارتهاى خود بهرهاي نخواهدبرد و طیِ طریق، حاصلی جز دورى از مقصد برایش نخواهد داشت. از اینرو قبل از هر چیز براى شناخت راه صحیح عرفان، طریقت و سیروسلوك، تلاش فراوان باید کرد. - مصباح یزدي، - 14 :1390 و باید در این راه رنج ها و مرارتهاي فراوانی کشید و نیروهاي الهی را در خود تقویت و از نیروهاي شیطانی دوري کرد.»در صورتی می توانیم نیروهاي روحانیِ بالقوه خود را بازیابیم که خود را بشناسیم.« - زرین کوب، - 13 :1383 خودشناسی از مراحل ابتدایی و مهم خداشناسی است.
از آنجا که هدف غایی انسان، متکامل شدن در مسیر قرب الهی و رسیدن به خدا و کمال انسانی است هر یک از مکاتب و ادیان الهی - و بلکه بشري - به نوعی به بیان راه و رسم رسیدن به کمال پرداخته اند و این خدایابی را خودسازي نام نهادهاند. قدم برداشتن در راه شناخت خود، انسان را در مسیر شناخت خالق قرار میدهد و هرکسی معرفت آن را داشت که خود را بشناسد یقیناً به شناخت خالق خود نیز خواهد رسید. در این شناخت مراحلی باید طی شود که گاه سهل است و گاه صعب، گاه شادي آور است و گاه غم افزا. سعی این مقاله بررسی یکی از راههاي شناخت باري تعالی است که گاه چون رعدي بر سینه سالک وارد میشود و او را غرق شادي و گاه او را اندوهگین میکند. خوانش مؤلفه وجد در کشف المحجوب هجویري، رساله قشیریه، اسرارالتوحید، تذکره الاولیاءعطار هدف این جستار است. در این واکاوي ابتدا به معرفی وجد و حالات ناشی از آن و سپس به بررسی اصطلاح عرفانی وجد در کتب مذکور پرداخته شده است که در این آثار مؤلفان گاهی فقط به تعریف وجد بسنده کرده و گاهی حالات گوناگون وجد را بیان کردهاند که در زیر مجموعه انواع وجد به آنها اشاره شده است.
پیشینه تحقیق
در مقالاتی گوناگونی که مورد بررسی قرار گرفت، مقاله »از سماع تا وجد« نوشته »سهیلا موسوي سیرجانی - 1386 - « مشاهده شد؛ نویسنده در این مقاله به بررسی سماع و انواع آن در عرفان پرداخته و همچنین به موضوع وجد نیز اشاراتی داشته و اهل وجد را به سه گروه واجدان مفتون، واجدان مغلوب و واجدان منظور تقسیم بندي کرده است. مقاله »رقص عرفانی سماع از دیدگاه ابوسعید ابوالخیر و مولانا« نوشته »علیرضا ولی یاري اسکندري و لیلا امیري - 1395 - « نویسندگان این مقاله به بررسی سماع از دیدگاه ابوسعید و مولانا پرداختهاند و در میان بحثهایشان به وجد نیز اشاراتی کردهاند؛ زیرا پیش زمینه ایجاد سماع وجد است و نویسندگان ذکر کردهاند که ابوسعید و مولانا، زبان رمزي آیات بلیغ و شنیداري خدا هستند.
ابوسعید سماع را عبادت و خود را مست شراب الهی و سماع را ثمرة نوشیدن این شراب پاك و طاهر میدانست. و همچنین مقاله »جایگاه سماع در امهات متون عرفانی تا قرن پنجم ه.ق« نوشته »مصطفی ملک پایین و سید مهدي رحیمی - 1391 - «؛ در این مقاله نویسندگان به بررسی سماع در متون عرفانی قرن پنجم و به بیان نظر نویسندگان مهم این دوره دربارة سماع و شرایط آن در تصوف پرداختهاند. باید متذکر شد مقاله مستقلی در مورد وجد نوشته نشده است و میتوان گفت همه مقالات این حوزه، سماع و وجد را توأمان مورد بررسی قرار دادهاند.
بحث و بررسی
.1تعریف لغوي و اصطلاحی وجد
وجد در لغت به فتح اول به معنی خوشی بسیار و ذوق است. - دهخدا،:1377 ذیل واژه - وجد حالت طرب ناشی از واردات قلبی سالک است.»داروي است که بدون تکلف و تصنع به دل میرسد و گفتهاند: برقهایی است که میدرخشد و زود خاموش میشود.« - سعیدي، - 1081 :1387 همچنان که یادشمس، عشق شمس و فراق شمس شورمایه غزلهاي مولانا بود و هم این غزلها او را به وجد و سماع دعوت میکرد. هم وجد و سماع او را به انشاء غزل وا میداشت. - زرین کوب، - 170 :1390 در فرهنگ اصطلاحات عرفانی ذیل واژه وجد آمده است: وجد واردي است که از حق تعالی آید و باطن را به احداث وصفی غالب چون حزن یا فرح از هیأت خود بگرداند و همچنین وجد آن است که به دل رسد و دل از او آگاهی یابد از بیم یا غم دیدن چیزي از احوال آن جهان که بر سر او گشاده شود یا حالی که میان او و خدا گشاده گردد و گاه از بیم عذاب است و گاه از درد فراق و گاه از سوزش شوق و حب، و اغلب از خوف یا از فراق باشد. - سجادي ، - 780:1372
.1-1وجد از نظرگاه هاي گوناگون
.1-1-1وجد در قرآن
در قرآن کریم، سورة اعراف در آیه 143در بیان مفهوم وجد آمده است؛ هنگامی که موسی به محل وعدة دیدار با خداوند میرود: »و چون موسی به میعاد ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت: عرض کرد پروردگارا خود را به من بنماي تا بر تو بنگرم. فرمود هرگز مرا نخواهی دید لیکن به کوه بنگر پس اگر بر جاي خود قرار گرفت به زودي مرا خواهی دید. پس چون پروردگارش به کوه جلوه نمود آن را ریز ریز ساخت و موسی بیهوش بر زمین افتاد و چون به خود آمد گفت: تو منزهی به درگاهت توبه کردم و من نخستین مؤمنانم.« - قرآنکریم،سوره اعراف:آیه - 143
.2-1-1 وجد از دیدگاه عارفان
