بخشی از مقاله
چکیده:
هدف عطار در تذکرة الاولیاء نشان دادن یک نوع زیست عرفانی و روحانی است که دیگر انواع ادبی از بیان آن به نحو مقتضی ناقصاند. عطار در گزارههاي عرفانی با زبانی نو، چهرة نوي از انسان را در تذکرة الاولیاء رقم زده است. او با حوزة محدودي که در عناصر روایتش داشته است، عناصري عمیق و اصیلی را برگزیده تا درجات و سلسله مراتب آن در چشم خوانندگان معقول نماید. تجارب عرفانی با ابعاد وسیع معرفتی، معنویت حاکم بر متن، تأویلها و برداشتهاي عرفانی عطار از رفتار و حالات اولیاء از مؤلفههایی هستند که سرگذشت اولیاء را به شکلی نو در تذکرة الاولیاء بازسازي میکنند. مطالعه روش شناسانه این اثر از یک سو عمق جهان بینی عرفانی را در تاریخ عرفان اسلامی نمایان میسازد و از سوي دیگر، زوایاي زندگی روحانی و قدرت و توان عطار را در احیاء و بازآفرینی تجارب عرفانی به تصویر میکشد. تحقیق روش شناختی در این نوشته مبتنی بر رهیافتهاي فلسفیکلامی و روانشناختی است.
١-مقدمه
تذکرة الاولیاءها در فرهنگ و ادب اسلامی ابتدا به زبان عربی و به صورت روشمند و منسجم تألیف یافت و سپس در ادب فارسی متداول شد. طبقاتالصوفیه خواجه عبداالله انصاري - 481 - ، تذکرة الاولیاي عطار نیشابوري - - 618 و نفحاتالانس جامی - - 898 نمونههاي برجسته این نوع آثار در عرفان و ادب فارسی هستند. کتاب تذکرة الاولیاء عطار اثر عرفانی - ادبی ارزشمندي است که در آن آموزهها و جزئیات زندگی عرفانی مشایخ بزرگ عرفان اسلامی با روشها و شیوههاي خاصی تبیین شده است.
معارف عرفانی که در حوزة مطالعاتی علوم انسانی جاي دارد چه در مرتبه فهم و چه در ساحت بیان نیازمند روشهاي مناسب است تا فهمی درست و شایسته از آن به دست آید. تا سدههاي هجدهم و نوزدهم در مکاتب فکري، نوع تفکر ارسطویی غالب بود و در تولید دانش بشري و پژوهشهاي علمی بر روشهاي برهان، استقراء و شهود باطنی تأکید میشد. هر چند ارسطو خود روش برهان را سرآمد همه روشها میدانست لیکن در حصول به معرفت از شهود باطنی غافل نماند - کاپلستون، 322 /1؛ ضیمران، . - 240 روش برهان با قضایاي یقینی به کشف مجهولات میپردازد. روش استقراء با مشاهدة جزئیات به شناخت ّکلیات میرسد و روش شهود باطنی با دریافتی مستقیم و شخصی به حقیقت رهنمون میشود.
در سنّت عرفان اسلامی معارف مناسب غالباً از طریق عقل، نقل و حواس ظاهري و مشاهدة باطنی قابل حصول است. اما با توجه به ماهیت معارف عرفانی که از نوع اشراقی و شهودي است، روش مشاهدة باطنی در نزد عرفا جایگاه والایی دارد. با عنایت به این که عطار نیز به این سنّت عرفانی تعلق دارد آنچه راهبرد اصلی او را تشکل میدهد همان روشی است که در میان عرفاي اسلامی رایج بوده است. عطار در سایه شهود و مقولات مرتبط با آن به حقایق عرفانی دست مییابد و در سایه دیگر شگردهاي خلّاقِ ادبی و فرا ادبی - تاریخی، روانشناختی و فلسفی- کلامی - انتقال آن را به دیگران سهولت میبخشد.
عطار از این رهگذر براي نخستین بار در عرفان و ادب فارسی حقایق متعدد عرفانی را در مجموعهاي سامانمند به صورت معارف قابل انتقال درآورده، میکوشد میان آراء و نظرهاي عرفانی به ظاهر غیر مرتبط، ارتباط برقرار کند و انواع دیدگاههاي عرفانی پیشینیان و روزگار خود را شناسایی نماید. در باب روش شناسی آراء و تجارب عرفانی تذکرة الاولیاء مطالب اندکی از سوي محققان ارائه شده است و این امر ضرورت پرداختن به موضوع را بیشتر میکند.
اهم دیدگاهها در باب کتاب تذکرة الاولیاء و اسلوب بیان عطار چنین است:انشاي کتاب تذکرة الاولیاء از حیث »سادگی و شیرینی« در کمال و بالاترین درجه است و یکی از بهترین نمونههاي نثر بیپیرایه شیواي فارسی در قرن هفتم است. - عطار، مقدمه قزوینی، 41 :1388 و نفیسی، - 110 :1320 قبل از عطار کتابهاي متعددي در باب احوال مشایخ بزرگ عرفان به نگارش درآمده است لیکن تذکرة الاولیاء »از جهت جمع احوال و حکایات بر همه آنها ترجیح دارد.« - فروزانفر، :1374 - 88 تذکرة الاولیاء »در ادبیات منثور عرفانی گل سر سبد تمام آثار است.
نه در فارسی مانندي براي آن می توان یافت نه در عربی. نثري دل آویز که هر برگ آن دیوان درخشانی از زیباترین شعرهاي منثور جهان است.« - شفیعی کدکنی، 37 :1383 و - 78 تذکرة الاولیاء و مثنويهاي عطار »قلمرو تجربههاي دیگران و عقاید عرفانی او و دیگران« است - پورنامداریان، - 301 :1390 ارزش و اعتبار تذکرة الاولیاء در گزارشهاي جامع و مبسوطی است که عطار با این روش تصویر کاملی از احوال و زندگی عرفا را براي مخاطبان ترسیم نموده است. - Arberry, 2000, xxxi - زیبایی زبان در تذکرة الاولیاء »برآیند ایجاز است و سادگی بیان.« - احمدي، . - 137 بابک احمدي در کتاب »چهار گزارش از تذکرة الاولیاء« سعی دارد تاریخ زندگی، معانی و مفاهیم اقوال عرفانی و سبک بیان عطار را در چهار گزارش - دلالتها، معناها، زبان و راز - با رویکرد نشانهشناختی و تأویلگرایانه تحلیل نماید.
هر چند او در مجموع گزارشهاي خود مباحث مستوفا و درخوري را در باب صورت و محتواي اثر مطرح نموده است، لیکن به روش شناختی آراء و تجارب عرفانی عطار که مبتنی بر رهیافتهاي فلسفی و روانشناختی است، نپرداخته و در پایان در گزارش چهارم تحت عنوان »راز« به تحلیل و تأویل رویاهاي عرفانی اکتفا کرده است - احمدي، 153 :1391 به بعد - . از آنجا که تحقیق روش شناختی1 دامنه نسبتاً گستردهاي دارد، در این نوشته ضمن بهرهمندي از برخی از اصول و نظریههاي عرفانی و ادبی با رهیافتهاي فلسفی-کلامی و روانشناختی به مطالعه روش شناسانه کتاب تذکرة الاولیاء پرداختهایم. چنین رویکردي به موضوع، چهارچوب تحلیل را وسیع کرده، حتی المقدور روش و کوششی است براي تحلیل تجربه روحانی در تاریخ عرفان اسلامی.
١-ساختار کتاب تذکرة الاولیاء
کتاب تذکرة الاولیاء داراي دو بخش است. بخش نخست شرح حال 72 تن از بزرگان دین و عرفان اسلامی است که نخستین ایشان حضرت امام جعفر صادق - ع - و آخرین آنان حسین بن منصور حلّاج - متوفی 309ق - است. بخش دوم شرح حال 25 تن دیگر از مشایخ بزرگ عرفان و اولیاء دین است که نخستین آنان ابراهیم خواص و آخرینشان حضرت امام محمد باقر - ع - است. در کتاب تذکرة الاولیاء نظم و ترتیب زمانی - - Chronology رعایت نشده است. داستانهاي عطار در تذکره فرازمانی است و محدود به زمان مشخص و خاصی نیست، لیکن در طرحهاي ماهرانه داستان پردازي همه حوادث و وقایع در زمانی مشخص رخ می دهد و بین عناصر رابطه ّعلی وجود دارد و به توالی زمان صورت میگیرد. با عنایت به شیوة تألیف عطار که در مقدمه کتاب بیان شده برخی از اصول و مؤلفههاي شکل دهندة ساختار آن آمده است:
»جماعتی از دوستان خود را، رغبتی تمام میدیدم به سخن این قوم، و مرا نیز میلی عظیم بود به مطالعه احوال و سخن ایشان. اگر همه را جمع میکردم، دراز میشد و التقاطی کردم دوستان را و خویشتن را... و اسانید بیفگندم، و سخن بود که در یک کتاب، نقل از شیخی بود و در کتابی از شیخی دیگر، و اضافات حالات و حکایات مختلف، نیز هم بود. آن قدر که توانستم احتیاط به جاي آوردم. سبب شرح نادادن آن بود که سخن خود در میان سخن ایشان آوردن، ادب ندیدم و ذوق نیافتم، مگر جایی اندك اشارتی براي رفع خیال نا محرمان و نا اهلان کرده آمد.« - عطار،5 :1389و. - 6
