بخشی از مقاله
چکیده
تذکرهالاولیاء تنها اثر منثور عطّار است، که به سبب اشتمالبر وقایع مختلف، ظاهراً باید گویاي اسناد تاریخی معتبري باشد؛ از این رو براي پاسخ به این مسأله و حصول اطمینان، بازشناسی انتقادي داده هاي تاریخی آن ناگزیر مینماید. در این پژوهش به روش استقرایی- تحلیلی، گزارههاي تاریخی تذکرهالاولیاء را بررسی کرده، در تطبیق آنها با منابع تاریخی دیگر به اختلاف نظرهایی دست یافته ، و به ریشهیابی این تفاوتها پرداختهایم. دستاورد پژوهش نشان میدهد مسائلی چون هدف عطار از تألیف کتاب، باورداشتهاي مذهبی، جانبداري عرفانی، فراوانی منابع و ایجاز در روایت، از جمله عوامل ایجاد مغایرت میان دادههاي این کتاب با اسناد تاریخی است. این پژوهش میتواند زمینهاي براي بازشناسی رخدادهاي تاریخی از طرز تلّقیهاي عرفانی باشد، چرایی این برداشتهاي متفاوت را نیز نشان دهد.
۱. مقدمه
شیخ فریدالدین ابوحامد محمد، عطار نیشابوري، از مشایخ بزرگ و شاعران نامدار، در حدود سال 540 ه.ق در کدکن نیشابور به دنیا آمد. اشتهار او به عطار به واسطه آن است که دکّان عطاري داشته و به اصطلاح آن زمان، شغل داروفروشی و طبابت داشته است. پدر او- ابوبکر ابراهیم - نیز داروفروش بود و دکان عطاري داشت و شیخ، عطاري را از پدر به ارث برده است. فریدالدین عطار از کودکی به سخنان صوفیه و عارفان تمایل داشت؛ چنانکه در تذکرهالاولیا به این مطلب اشاره دارد. وي از آغاز، به تحصیل علوم و فنون مختلف پرد اخت؛ از بحث و جدل و قیل و قال مدرسه چندان
راضی نبود و سرانجام به وجد و حال و ذوق و معرفت خانقاهی روي آورد.
عطار در طریقه تصوف، مرید شیخ مجدالدین بغدادي بود، و مجدالدین از خلفا و مشایخ نجم الدین کبري بود؛ پس عطار بر طریقه کبراویه سلوك میکرد و صوفیه ذهبی در حال حاضر بدان طریق منتسب هستند؛ اما فروزانفر با ذکر دلایل بسیار، از مدت عمر و مسافرتهاي نجم الدین کبري و کیفیت طریقه او، نیز عدم ذکر نام نجم الدین در آثار عطار، و ذکر نام مجدالدین بغدادي فقط در یک مورد، در پیروي عطار از طریقه کبراویه تردید میکند؛ و لی قول دولتشاه را که می-گوید: »شیخ فریدالدین عطار خرقه تبرك از دست سلطانالعاشقین، فخرالشهداء مجدالدین بغدادي دارد « به واقعیت نزدیک میداند.
عطار در تمام علوم زمان، از ادب و حکمت و کلام و نجوم و علوم دینی، از تفسیر و روایت حدیث و فقه و طب و گیاهشناس ی به کمال رسیده، در نیشابور آن زمان که مرکز دانش و بحث علمی فرقههاي مختلف بود مرجعیت داشت، و مردم بهخصوص در معالجهي امراض به او مراجعه میکردند. وي مذهب اهل سنت داشت و این اعتقاد در آثارش آشکار است؛ اما مانند همه صوفیه اهل سنت، از حضرت علیبنابیطالب - ع - با خلوص و اعتقاد و اقرار به فضایل آن امام بزرگوار، سخت ستایش می کند، و همین ستایش و احترام سبب شده که قاضی نوراالله شوشتري او را شیعه به شمار آورد.
کتاب منثور عطار تذکرهالاولیاء است. دو اثر منظوم او: جواهرنامه و شرحالقلب از میان رفته است و منظومههاي دیگر او عبارتند از: الهینامه، اسرارنامه، خسرونامه، مصیبتنامه، منطقالطیر، دیوان قصاید و غزلیات، مختارنامه که مجموعه رباعیات است. - سجادي، - 131- 128 :1374 »تذکرهالاولیاء عبارت است از مجموعه مقامات و مقالات مشایخ بزرگ صوفیه. در تألیف آن نیز عطار براي خود دواعی بسیار داشته است که از آن جمله نزدیک پانزده سبب را در مقدمه کتاب ذکر میکند و از همه مهمتر تأثیري است که اقول و احوال مشایخ دارد در تهذیب نفوس. مآخذ وي البته متنوع بوده است و هر چند شیخ عادت به ذکر مآخذ و بیان اسانید ندارد، ظاهراً به طبقاتالصوفیه سلمی، رسالهالقشیریه، و کشفالمحجوب هجویري بیشتر نظر داشته است و از پارهاي موارد بر می آید که از حلیهالاولیاء حافظ ابی نعیم و کتاب اللمع ابونصر سراج نیز استفاده کرده است.
از اینها گذشته، در باب بعضی مشایخ از آثار خود آنها یا کتابهایی که در مقامات آنها تألیف یافته، بهره برده است؛ چنانکه از رسالهالنور سهلکی ]دربارة بایزید[، و از سیرت دیلمی در باب شیخ کبیر ابوعبداالله بن خفیف استفاده کرده است. در عین حال استفاده از این مآخذ ظاهراً با تصرفها و دستکاري هایی هم همراه بوده است و شیخ پارهاي از روایات شفاهی و روایات دیگر را نیز در آنها افزوده است.
« - زرینکوب، - 268 : 1379 جایگاه والاي عطار و تذکره الاولیاء در ادبیات و عرفان، توقع مخاطب را در سایر ابعاد این اثر بالا میبرد و انتظار می- رود این اثر که دربرگیرندة یک سلسله حوادث و احوال و اقوال بزرگان است، سندي جامعالاطراف براي فرهنگ و تاریخ ایرانی محسوب شود؛ اما تغییراتی که عطار بر اساس استنباط ها و دانش و معلومات خود در اسناد مورد استفاده به وجود آورده است و افزون بر آن، چون عطار در نقل مطالب تذکرةالاولیاء ارجاعی به منابع مورد استفادة خود در تألیف این کتاب ندارد، ابهام در صحت موارد مشکوك را بیشتر میکند، و نیاز به بازشناسی انتقادي گزاره هاي تاریخی آن بیش از پیش احساس میشود.
.2 پیشینه پژوهش
با توجه به جایگاه والاي عطار نیشابوري در ادب فارسی، بهویژه ادب عرفانی، پژوهشهاي فراوانی دربارة او و آثارش، از جمله تذکرهالاولیاء به انجام رسیده است. برخی پژوهشگران به طور بسیار پراکنده، اشارههایی انتقادي به برخی گزارههاي تاریخی تذکرهالاولیاء داشتهاند؛ اما در این نوشتار براي نخستین بار به بازشناسی انتقادي ابعاد تاریخی این کتاب پرداخته-ایم؛ هرچند این هدف بسیار گسترده است، و پژوهش حاضر تنها درآمدي بر این واکاوي انتقادي به شمار میرود. .3 فرضیه پژوهش . 1 با توجه به انگیزه و هدف اصلی عطار در تألیف کتاب تذکرهالاولیاء، که تعلیم و اندرز و نمایاندن الگوهایی براي رسیدن به تهذیب نفس بوده، ممکن است ابعاد و جنبههاي تاریخی این کتاب، تناقضها و مغایرتهایی با اسناد تاریخی داشته باشد.
