بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مؤثّرترین ابزار تصویرآفرینی ادبی که با عارفانهسرایی به شعر فارسی معّرفی شد و در اشعار معاصر نمود و کارکردی تازه و بارز یافت، نماد است. ظرفیت گسترده صورت نمادین برای پذیرفتن و القای مفاهیم معقول و متعدّد، آن را به یکی از مناسبترین فرمها برای بیان ذهنیات و دغدغههای شاعران معاصر بدل ساخته است. نقش طبیعت و عناصرش در انواع و دورههای گوناگون نمادسازی، همواره تعیینکننده و قابل بررسی بوده است. پدیدههای متنوّع طبیعی، کارکردی بینظیر در ملموس ساختن عواطف و اندیشهها دارند. یکی از شاعران برجسته معاصر که از این قابلیت بهرهمند شده است، فریدون مشیری است. نمادپردازی با طبیعت، یکی از شگردهای محتوایی B بلاغی مشیری به شمار میرود و تحلیل شعر او از این منظر، میتواند گامی مهم باشد برای شناختن بیشتر جزئیات نگرش و نحوه استفاده او از این شیوه فرمی. پرکاربردترین پدیدههای طبیعی در نمادهای شعر مشیری عبارتند از: مجموعه روییدنیها و گیاهان، پرندگان و جانوران، اجرام آسمانی و آب و وابستههایش. مشیری بیشترین نمادهایطبیعی را در زمینه معناییِ اجتماعی B سیاسی به کار میگیرد. تعداد اندکی از این نمادها نیز کارکرد عاشقانه مییابند.
واژههای کلیدی: طبیعت، تصویر، نمادپردازی، شعر معاصر، فریدون مشیری.
مقدّمه
نماد
سخن گفتن به شیوه نمادین، از دیربازمورد توجّه انسان بوده است. نماد »همواره با رمز و راز همراه است و از عناصر خیالی است که کلام را مبهم میسازد. چیزی است که چیزی دیگر را، از طریق قیاس یا تداعی نشان میدهد.« - میرصادقی، - 1373 :281 به کارگیری نماد، از ویژگیهای اساسی بیان شاعرانه است. در حقیقت، علّت به وجود آمدن نمادها این است که »شاعر برای فرار از قالب تنگ و بسته کلمات، به عالم رمز و نماد میگریزد تا بتواند دنیایی جدید، فراخ و به رنگ آرزوهایش خلق کند؛ چراکه نمادها شعر را عمیق میکنند؛ دامنه میدهند؛ اعتبار و وقار میدهند و خواننده خود را درمقابل عظمتی مییابد. - «طاهباز، - 1368 :133
نمادپردازی، یکی از شیوههای بیان مفاهیم ذهنی به صورت غیر مستقیم است. میتوان گفت، »نماد شیء بیجان یا موجود جانداری است که هم خودش است و هم مظهر مفاهیمی فراتر از خودش - «داد، - 449:1387 به دیگر بیان، »نماد چیزی است از جهان شناخته شده و قابل دریافت و تجربه از طریق حواس که به چیزی از جهان ناشناخته و غیرمحسوس؛ یا به مفهومی جز مفهوم مستقیم و متعارف خود اشاره کند؛ به شرط آنکه این اشاره بر مبنای قرارداد نباشد و آن مفهوم نیز، یگانه مفهوم قطعی و مسلّم آن تلقی نگردد. - «پورنامداریان، - 14:1375 نمادها میتوانند در دل تصاویر ادبی جای گیرند و با معنای چند وجهی خود، آنها را قرین زندگی و رنگی ابدی سازند. - سلاجقه، - 8:1379
نمادپردازی در شعر معاصر فارسی
در دورههای نخستین ادبیات کهن فارسی، به دلیل غلبه بینش برونگرایانه شاعران و نویسندگان به زندگی، نمادپردازی نادر است؛ امّا با رواج ادبیات صوفیه، نمادگرایی رونق مییابد و روبه گسترش مینهد. - شوالیه، - 828:1381 در ادامه، رویکرد جدید بهنماد در شعر معاصر، به طور جدّی با نیما آغاز میشود. او تحت تأثیر سمبلیستهای فرانسه و مطالعه آثار آنان، این جریان را گسترده و به روز می-کند. بعدها به پیروی از وی، شاعران دیگری چون شاملو، فروغ و سهراب سپهری به این شیوه گرایش مییابند. حوادث اجتماعی در شعر نیما به شکل نمادین بیان شدهاند. او در واقع به نوعی سمبلیسم گرایش مییابد که میتوان آن را نمادگرایی اجتماعی نامید. - شفیعیکدکنی، - 50:1380
طبیعت و نمادپردازی
در شعر معاصر ایران، گرایش به طبیعت و تأثیرپذیری از آن بسیار نمود دارد. این گرایش در ادبیات معاصر، باجریان مسلّط طبیعتگرایی در دورههای قبل متفاوت است. »در اشعار گذشته فارسی، - صرف نظر از استثناها - طبیعت یک طبیعت کلّی، همانند و تکراری است؛ با ویژگیهایی که اغلب از راه تجربه دیگران به دست آمده است؛ در حالی که نیما با نگاهی تازه این طبیعت را نگریست و آن-چه را خود تجربه کرده بود، باز گفت. - «حسنلی، - 403:1383 این نگاه تازه که سپس گسترش یافت، نگاهی نمادین است.
با آنکه تأمّل در نمادهای ساخته شده توسّط هنرمندان نشان میدهد که هر چیزی میتواند مفهوم نمادین بیابد؛ امّا طبیعت و پدیدههای آن در این میان کارکردی ویژه و منحصر به خود دارند. طبیعت، همواره متنوّعترین و متعدّدترین عناصر را برای نمادپردازی در اختیار شاعران و نویسندگان قرار داده است؛ به گونهای که»ارائه یک تصویر نمادین و رمزی از اشیاء طبیعی، در کار بسیاری از شاعران دیده میشود. شاعر، پدیدههای طبیعی مانند سنگ، گل، ماه، درخت و ... را به کار میگیرد تا به مفهوم نامحسوسی که در ذهن دارد تجسّم ببخشد و آن را محسوس و قابل درک سازد. - «فتوحی، - 190:1385
فریدون مشیری
یکی از شاخصترین شاعران ادب معاصر ایران است اشعارکه او حدّ فاصل بین شعر سنتّی و شعر نو نیمایی اوهستنددرسه. دفتر اوّل خود، متعلّق به گروه نیمه سنتّی است؛ امّا بعدها از تعداد اشعار نیمه سنتّیش کاسته میشود و برعدد اشعار آزادش افزوده میگردد. زبان مشیری، میان شعر قدیم فارسی و نوپردازی معاصر، پیوندی در نهایت سادگی و روانی برقرار کرده است. »در خمیر مایه شعر او، هم ویژگیهای سبک خراسانی و هم عراقی مشهود است؛ زیرا او در مطالعات خودبا، سنّتهای ادبی کهن ایران انس دارد و از زبانی پیروی میکند که زبان روان و رسای سعدی و حافظ است. - «تمیمی، - 203:1378 در حقیقت، »زبان شعر مشیری بیآنکه بازاری باشد، ساده است و در این سادگی به نحو مرموزی فاخر و متعالی نیز هست. واژگانش با آنکه گه گاه از تازگی و سادگی تلألو دارند؛ امّا زبان اهل کوچه نیست؛ به طوری که ترکیباتش از تأثیر ژورنالیسم بیبند و بار بر کنار است. زرّین- - «
