بخشی از مقاله
چکیده:
توسعه و پیشرفت رابطه مستقیم و دوجانبه با جمعیت و نیروی انسانی در هر جامعه دارد. به عبارتی جامعهای که در پی پیشرفت و توسعه می باشد باید نیروی انسانی کافی و مطلوب در اختیار داشته باشد، به این معنی که نه با کمبود و نه با ازدیاد نیرو مواجه باشد. یعنی حد مطلوب و متناسب از جمعیت برای هر جامعه میتواند آن را به پیشرفت و ترقی برساند. به همین دلیل جمعیت مطلوب و متناسب در دوره ی اخیر یکی از اصطلاحات پر کابرد علم جمعیت شناسی و کلا علوم اجتماعی گردیده است. لذا به دلیل اهمیت این بحث هدف پژوهش حاضر که به لحاظ روش از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی می باشد، بررسی و تحلیل رشد و کاهش جمعیت برای رسیدن به جمعیت مطلوب می باشد. جمعیتی که از آن با عنوان جمعیت متناسب یاد میشود و برای هر منطقه، کشور و حتی شهر و روستایی می تواند متفاوت باشد. چرا که این امر بسته به عوامل مختلف مانند امکانات و پتانسیل های محیطی، انسانی و... می باشد. بنابراین بهترین راه پیشرفت با توجه به منابع انسانی و نیروی کار - جمعیت - برقراری تعادل میان منابع و برنامه ریزی برای افزایش یا کاهش و کنترل جمعیت با توجه به پارامترهایی چون سرمایه های طبیعی و انسانی و امکانات و منابع می باشد. به عبارتی بهترین سیاست جمعیتی، برنامه ریزی بلند مدت برای جمعیتی مطلوب و متناسب با توجه به همه پارامترهای دخیل در این امر می باشد.
واژگان کلیدی: جمعیت، جمعیت مطلوب، نیروی انسانی، افزایش و کاهش جمعیت
-1 مقدمه
وقتی جمعیت جهان با به دنیا آمدن نوزاد فیلیپینی از هفت میلیارد نفر عبور کرد، بار دیگر روند افزایشی جمعیت به بحثی مهم و چالش برانگیز میان اقتصاددان ها، جامعه شناس ها، سیاست گذاران و غیره بدل شد. البته این بحث چندان جدید نبود. قرن هفتم، باروخ اسپینوزا در کتاب رساله سیاسی خود نوشت که؛ »هر مدینه ای جمعیت بیشتری داشته باشد، قدرت بیشتری خواهد داشت.« اما قرن هجدهم میلادی، توماس رابرت مالتوس، اقتصاددان و جمعیت شناس انگلیسی عنوان کرد که اگر از روند شتابان افزایش جمعیت جلوگیری نشود، یا اصطلاحا سیاست های کنترل جمعیت پی گرفته نشود، بالاخره زمانی فراخواهد رسید که زمین گنجاشِی انسان را نخواهد داشت و دیگر نهتنها بحث قدرت در کار نخواهد بود، که اساسا مدینهها از بیخ و بن ویران میشوند. - اسدی، - 1391
بحث از جمعیت، پویایی و ابعاد آن، یعنی میزان رشد، ساختار سنی، باروری، مرگ و میر و مهاجرت، به شدت متأثر از محیط و بستر اجتماعی در حال تغییر پیرامونی خود هستند، آنها نیز به نوبه ی خود، ابعاد مختلف توسعه نظیر توسعه ی اقتصادی، توسعه ی اجتماعی، توسعه ی انسانی و توسعه ی پایدار را تحت تأثیر قرار می دهند - صادقی، . - 16 :1388 از این رو، همواره بحث از جمعیت، ازدیاد و یا کاهش و کنترل آن و تنظیم خانواده، در طول تاریخ در عرصه های علمی و مباحث نظری و عملی از جمله مباحث جذاب و جدالی بوده است. حداقل قدمت این بحث را می توان به بیش از دو هزار و سیصد سال قبل یعنی به زمان افلاطون برگرداند.
توجه جدی به بحث جمعیت به ویژه پس از جنگ جهانی دوم به عنوان یک عامل تأثیرگذار در امر توسعه مورد توجه مقامات دولتی و پژوهشگران علوم انسانی قرار گرفته است - امانی، . - 3 :1390 سوالاتی نظیر اینکه جمعیت زیاد برای یک کشور فرصت است یا تهدید؟ رشد سالانه مطلوب و معقول جمعیت برای یک کشور به چه میزان باید باشد؟ کاهش یا افزایشبُعد خانوار چه تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بر خانواده و جامعه خواهد داشت؟ نسبت پراکنش جمعیت در شهر و روستا با توجه به سهم اقتصادی هر یک به چه میزان باید باشد؟ چه سیاست هایی برای تنظیم خانواده باید اتخاذ شود؟ و دیگر سوالاتی از این دست، مسائلی است که در مجامع علوم اجتماعی در دهه ی اخیر از آنها صحبت بسیار، به میان می آید. از اوایل آغاز به کار دولت نهم شعار افزایش جمعیت از سوی رییس جمهور و برخی دیگر از مسوولان مطرح شده است که این شعار با واکنش های مثبت نهادهای سنتی و مذهبی جامعه و واکنش منفی قریب به اتفاق اقشار تحصیل کرده و دانشگاهی مواجه شده است.
در همین راستا تدریس کتاب جمعیت و تنظیم خانواده که حاوی آموزش روش های جلوگیری از بارداری بود از برنامه دانشگاه ها حذف شد و به جای آن کتاب شکوه همسرداری جایگزین گردید - خبرگزاری فارس، به نقل از اسدی، - 1391 یعنی سیاست کاهش جمعیت تبدیل به سیاست افزایش جمعیت گردید. این در حالی است که جمعیت ایران در طی سال های 64-63-62 تا حدود سال 70 دارای روندی رو به رشد و با سرعت زیاد بوده است. به گونه ای که بیشترین متولدین را در سال 64 داشته و این نسل الان همه در سن ازدواج هستند و عده ی زیادی ازدواج کرده و درحال فرزند آوری هستند یعنی باز ما با یک افزایش جمعیت اما به صورت محدود تر روبرو هستیم. بنابراین بهتر است که به مقوله ی جمعیت و سیاست های مرتبط با آن به صورت دقیق تر نگریسته شود و با برنامه ریزی های بلند مدت و طولانی، در پی برآورد جمعیت مطلوب و دست یابی به آن باشیم. درسال های اخیر بحث پیرامون افزایش و کاهش جمعیت بسیار شده است و عده ای طرفدار افزایش هستند با توجه به آیات قرآن و احادیث و روایات و پتانسیل ها و منابع ایران و عده ی دیگری هم طرفدار کاهش جمعیت که هر کدام نظریه ها و اهداف خاص خود را دنبال می کنند. عده ی زیادی هم هستند که طرفدار جمعیت مطلوب و متناسب می باشند اما این به نظر می رسد در حد شعار باقی مانده و نتوانسته است که مانند دو رویکرد دیگر جای خود را در میان مجامع و متون علمی به خوبی پیدا کند. لذا به دلیل اهمیت این بحث و درهم تندیگی توسعه و جمعیت، هدف پژوهش حاضر بررسی و تحلیل مباحث جمعیتی و نیروی انسانی با تأکید بر جمعیت مطلوب و متناسب می باشد.
-2 جمعیت، نیروی انسانی، توسعه جمعیت و منابع انسانی مهمترین محرکه ی توسعه و بالندگی می باشد زیرا اگر دولتی بخواهد در خدمت مردم باشد در تلاش برای توسعه اقتصادی جامعه، باید همه توان و ظرفیت منابع ملی، سرمایه و زیرساخت های سخت افزاری نرم افزاری خود را به درستی به کار گیرد، و تسریع در رشد و افزایش جمعیت مطلوب و متناسب عاملی برای شتاب روند توسعه اقتصادی می باشد؛ چرا که مهم ترین نیاز اولیه توسعه اقتصادی، وجود نیروهای جوان، فعال و کارآمد است - عباسی و همکاران، - 1394 عدم توجه به شاخص های جمعیتی در سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های منطقه ای و ملی، موجب می گردد که توان منطقه و سرزمین با جمعیت آن تناسب نداشته و مشکلات بسیاری را جهت دستیابی به توسعه متوازن در سطح ملی بوجود آورد. - زمانی، بی تا: . - 108 به همین دلیل توجه مقطعی به افزایش یا کاهش جمعیت بدون نگاه به آینده و منابع و امکانات می تواند اختلال زیادی در روند توسعه و پیشرفت جامعه داشته باشد. بنابراین بهتر است که در خصوص این سیاست ها با دقت بیشتری نگریسته شود.
در رابطه با افزایش یا کاهش جمعیت بحث های مختلفی صورت گرفته است که به صورت مختصر به آنها اشاره میشود. چرا که این بحث ها جای خود را به مفهومی با عنوان جمعیت متناسب و مطلوب داده اند. کسانی هستند که طرفدار افزایش جمعیت هستند و معتقدند که منابع کره ی زمین نا محدود است و نباید مانع زاد ولد و افزایش جمعیت شد که اکثر قریب به اتفاق ادیان و مذاهب در این دسته جای می گیرند - اسدی، . - 1391 به عنوان مثال دین اسلام نیز با افزایش جمعیت موافق است و از ظاهر برخی آیات و روایات نیز برای تایید این مطلب استفاده میشود. مثلا رسول اکرم صلی االله و علیه و آله می فرمایند: تَنا»کحوا تَناسلوافانّیاُباهیبِکم یوم القیامه« ازدواج کنید و تشکیل خانواده بدهید و تولید نسل نمایید، که من در روز قیامت به شما مباهات می کنم - جامع الاخبار: - 101
ولی گفته شده است که منظور از تراکم و افزایش جمعیت در دین اسلام افزایش هم از نظر کمی و هم کیفی مد نظر است. یعنی مفهومی نزدیک به همان جمعیت متناسب و مطلوب. چون گفته شده که در دین اسلام گر چه به تکثیر موالید توصیه و ترغیب شده است، اما شواهد فراوان حاکی از آن است که تنها تکثیر عددی منظور نیست. فزونی کمی و کیفی هر دو باید مورد لحاظ قرار گیرد. به عبارت دیگر آن چه پیامبر اسلام - صلی االله علیه و آله - به آن توصیه کردند، تکثیر فرزندان شایسته و نیکو است و بدون شک توجه به کیفیت و ابعاد روحی و جسمی فرزندان، موجب محدودیت هایی در تولید مثل خواهد شد،
اگر نشانه های اطمینان بخشی وجود داشته باشد که وجود فرزندان زیاد موجب در حرج قرار گرفتن والدین و نابسامانی زندگی آنان یا بازماندن از امور معنوی به خاطر اشتغال بیش از حد به امور فرزندان میشود، کثرت فرزندان رجحانی نخواهد داشت. بنابراین توجه به کثرت عددی به معنای عدم جواز اعمال هر گونه کنترل و محدودیت نیست. - رجبیان، - 16 :1386 طرفداران افزایش جمعیت معتقدند که نباید در پی محدود نمودن جمعیت بود زیرا علاوه بر کاهش رشد و توسعه ی اقتصادی که به دنبال کاهش نیروی جوان و کارآمد خواهد آمد، مشکلات دیگری نیز گریبان گیرمان خواهد شد، برخی از طرفداران افزایش جمعیت با طرح این مساله که در اکثر خانواده ها پدیده تک فرزندی فراگیر شده است، ابراز میدارند که رفته رفته مفاهیمی همچون برادر، خواهر، عمو، عمه، دایی و خاله از بین خواهد رفت و نسل جدید در
