بخشی از مقاله
چکیده
پس از شکلگیری بحران ژئوپلیتیکی در منطقه غرب آسیا، بازیگران منطقهای و فرامنطقهای بر اساس منافع خود جهتگیریهای متفاوتی را در رابطه با بحرانهای سیاسی و دولتمردان آنها داشتند. در این میان اتحاد بازیگران منطقهای همچون عربستان، ترکیه، رژیم صهیونیستی و برخی دیگر از کشورهای عربی با بازیگران فرامنطقهای غربی به سرکردگی آمریکا بر سر تشکیل و حمایت از گروهکهای تروریستی- تکفیری سبب ایجاد تحولات خشونتباری در این منطقه شده است. این مقاله ضمن پرداختن به رویکرد ایران در قبال بحران ژئوپلیتیکی غرب آسیا به بررسی دو رویکرد عمده امتمحوری و ملیگرایی میپردازد.
فرضیه تحقیق این است که اساساً رویکرد جمهوری اسلامی ایران در قبال بحران ژئوپلیتکی ناشی از وجود گروهکهای تروریستی، رژیم صهیونیستی، و حامیان غربی- عربی آنها در منطقه غرب آسیا ضمن امتسازی منطقهای تقویت موقعیت خود به عنوان یکی از شاخصههای منافع ملی میباشد. در همین راستا به روش توصیفی- تحلیلی به تجزیه و تحلیل دادهها و اطلاعات موجود در زمینه تحولات و بحرانهای موجود در منطقه پرداخته شده است. این تجزیه و تحلیل نشان میدهد ایران با هدف امتسازی منطقهای در پی ارتقاء جایگاه قدرت منطقهای خود در رابطه با رهبری این روند و جریان میباشد.
-1 مقدمه
أ. مبانی نظری
امت: از لحاظ لغوی، مفهوم »امت«صرفاً مفهومی عقیدتی است که از ریشهام،» یؤمّ« هم وزنقصد،» یقصُد« میباشد. - راغباصفهانی، 1404ق، ج86 - :1اطلاق اُمّ بر مادر نیز بدان جهت است که کودک در زمینه نیازمندیهای خود یا به جهت احساس آرامش، او را قصد میکند. در واژهاُمّ«»، حالت زایندگی که در واژه »والده« وجود دارد نیست؛ بلکه مقصد و مقصود بودن و ملجأ بودنمادر، نسبت به فرزند مطرح است.
بر این اساس، »امت«، به مجموعهای از انسانها اطلاق میگردد که هدف و مقصد واحدی آنان را گرد هم جمع نموده باشد. - طباطبایی، 1394ق، ج - 172 :4 علامه در تفسیر المیزان در ذیل آیه »کان الناس امه واحده« با اشاره به معنای مختلف امت این گونه شرح میدهد: اصل» این کلمه از اُم به فتح همزه به معنای قصد است و لذا به گروهی از مردمان گفته نمیشود، بلکه به جمعیتی گفته میشود که دارای قصد واحدی بوده و به واسطه آن با یکدیگر مربوط و متحد شده باشند و به همین مناسبت بر یک فرد انسان و سایر معانی اطلاق میشود.
در هر حال ظاهر آیه دلالت بر این مسکند که دورانی بر بشر گذشته که افراد با یکدیگر متحد و متفق بودند و ساده و بی سروصدا زندگی میکردند نه در امور زندگی با یکدیگر نزاع و جنگی داشتند و نه در امور دینی و در هر صورت، واژه امت در تفسیری قانونگرایانه به گروهی از مردم اشاره دارد که به وسیله عقیده و عمل مذهبی با یکدیگر متحد شدهاند. - طباطبایی، 1350، سوره مومن: - 1 از نظر برخی از متفکرین اسلامی واژه امت در معنایی نزدیک به ملت - شعب - نیز به کار میرود.
طبعاً در این کاربرد مقصور از امت گروه بزرگی از مردم است که دارای زبان یکسان با دین واحد و یا سرزمین جغرافیایی یکسانی هستند. - ابراهیمی، - 103 :1379 قاضی معتقد است: »برای تشکیل جامعه متشکل سیاسی، امروزه دست کم سه عامل ملت، سرزمین و قدرت سیاسی واجب است. در اسلام بهجای مفهوم ملت که بر اشتراکات نژادی، تاریخی، فرهنگی و روانی استوار است، نظریه امت وجود دارد که جنبه عقیدتی صرف دارد و از این جهت از معنای ملت متمایز است.
مرز بین امتها، مرزهای جغرافیایی و طبیعی نیست، بلکه مرز عقیده دینی است. هر کس به یگانگی االله و نبوت محمد - صلیاالله علیه و آله وسلم - اعتقاد داشته و بر شریعت قرآن و سنت گردن نهد، جزء اعضای امت اسلامی محسوب میشود. از عناصر نژاد، قبیله، طایفه، زبان، رنگ پوست و امثال این گونه عوارض، در آن اثری نیست.« - قاضی، - 140 :1379 زارعی به نقل از آیت االله صدر در تعریف امت مینویسد: »امت یعنی وجود جمعی مردم، نه این یا آن فرد ... یعنی گروهی که بین افرادش روابط و پیوندها براساس مجموعهای از افکار و آرمانها و مبانی وجود دارد و این پیوندهای مشترک آنها را در برخی از نیروها و استعدادها به هم مربوط میسازد. این جامعهای است که قرآن تعبیر به امت کرده است.« - زارعی، - 155 :1392
ملت: جمع افرادی که از پیوندهای مادی و معنوی ویژه ومشخصی برخوردار باشند و با مکان جغرافیایی ویژهای، »سرزمین سیاسی یکپارچه و جداگانه« همخوانی داشته باشد و حاکمیت حکومتی مستقل را واقعیت بخشند، »ملت « آن سرزمین یا آن کشور شناخته میشوند. بدین ترتیب، »ملت« و »ملیت« پدیدههای سیاسی هستند که در رابطه مستقیم با »سرزمین« واقعیت مییابند و از این روی، در حالی که مباحثی سیاسی هستند، جنبهای کاملاً جغرافیایی به خود میگیرند. - مجتهدزاده، :1392 - 68 ملت به افرادی اطلاق میشود که مقیم سرزمین مشترک بوده و بر اساس ویژگیها، علایق و تجارب مشترک به هم پیوسته و نسبت به هم احساس همبستگی میکنند.
ویژگیهای مشترک، علایق و تجارب مشترک، احساس یگانگی و همبستگی از شرایط تشکیل ملت است. ملتها بر اساس یک یا چند ویژگی مشترک نظیر تاریخ، فرهنگ، زبان، دین، نژاد، قومیت، آرمان سیاسی و سرزمین و یا زیستگاه مشترک پدید میآیند. - حافظنیا، - 184 :1379 زارعی به نقل از عالم مینویسد: »بیشتر متفکران بر این عقیدهاند که ملت پدیدهای جغرافیایی، تاریخی، جامعهشناسی و ترکیبی است از گروههای نژادی و خویشاوندی، زبانی و عوامل عینی گوناگون - مانند سرزمین، زبان، دین و ... - که پس ازفروپاشی جوامع بردهداری و فئودالی، در دوره جدید - 1492 -1789 - و بهویژه پس از قرارداد وستفالیا - 1648 - پدیدار شده است. نوعی جمع و توافق عمومی هم وجود دارد که ملت جناعتی وابسته به سرزمین، جدا از گروه نژادی، قبیلهای یا دینی مردم است.«
- زارعی، - 59 :1392 »ملتها« همانند دیگر پدیدهها، سازمانها و ساختارهای اجتماعی، تنها اشغالکننده »سرزمین« نیستند، بلکه مدعی همخوانی با مکان جغرافیایی ویژهای هستند. آنان با حاکمیت حکومت در این دارایی سرزمین شریکاند و از این مشارکت است که »حکومت ملی« پدیدار میآید. - Anerson, 1986 - با این حال، پدیدار آمدن »ملت« به مفهوم علمی کنونی به دوران نزدیک به عصر مدرنیزم مربوط است. - مجتهدزاده، - 71 :1392
حدود و ثغور امت: یکی از مفاهیم اساسی و مهمی که نظریه امت را از ملت جدا و در تقابل با یکدیگر قرار میدهد، موضوع قلمرو خاص ملتها و قلمرو عام و واحد و فاقد مرزهای بینالمللی متعدد امت در جهان اسلام است. مفهومی که برای تشریح و تحلیل قلمرو کشورها و سرزمینهای جهان اسلام بهکار برده میشود و جهان اسلام را یک وطن اعتقادی و ایمانی میشناسد، مفهوم دارالاسلام - قلمرو امت اسلامی - است. زارعی به نقل از زنجانی مینویسد: »دارالاسلام به سرزمینهایی گفته میشود که در آنها احکام اسلام جاری و نافذ باشد.
شهید اول درباره دارالاسلام مینویسد: »منظور از دارالاسلام سرزمینی است که در آن احکام اسلام جاری و نافذ باشد و در آن مکان هیچ کافری زندگی نمیکند، مگر اینکه تحت پیمان دولت اسلامی باشد. و دارالکفر سرزمینی است که احکام کفار در آن حاکم و نافذ باشد و هیچ مسلمانی در آن اقامت ندارد، مگر اینکه پیمان آشتی و صلح با کفار بسته باشد. به هر حال نظریه امت در جهان اسلام در بسیاری موارد مبتنی بر دارالاسلام و بر سرزمینی با جمعیت مسلمانان بیشتر نسبت به جمعیت غیرمسلمان آن بستگی دارد.«« - زارعی، - 172 :1392 با توجه به این حقیقت که »ملت« مفهومی نوین است که در گستره شایان توجهی برجای مفهوم کهن »امت« نشسته است، جای دقت دارد که مفهوم جدید با مفهوم امت دقیقاً همخوانی و هماهنگی دارد.
از دو جنبه با مفهوم امت تفاوت دارد: نخست اینکه »ملت« وابسته به سرزمینی مشخص است، یعنی مفهومی »درون مرزی« دارد؛ حال آنکه »امت« مفهومی فرامرزی است. دوم اینکه »امت« پدیدهای است ناشی از جمع آمدن مردمان بر گرد یک باور دینی ویژه که جنبهای »فرامرزی« دارد. فراتر، در حالی که امت ناشی از یک عامل فرهنگی- محیطی - دین - است، ملت پدیدهای حاصل پیوند چند عامل فرهنگی و محیطی است. - مجتهدزاده، - 69 :1392
ب. قلمرو جغرافیایی یا موضوعی: پس از بیداری اسلامی و در پی جنبشهای مردمی و تحولات جدید پس از سالهای 1390 در غرب آسیا و شمال آفریقا بسیاری از نظامهای سیاسی و نظم منطقهای در حال دگرگونی و تحول میباشد. الگوهای مختلفی از تحولات در کشورهای مختلف به مرحله اجرا در آمده که برخی از بیرون از مرزها تحمیلی بوده و بعضی از آنها توسط روشنفکران دینی و انقلابی مدیریت گردیده است که به لحاظ خاستگاه فکری تفاوتهای قابل توجهی با یکدیگر داشتهاند.
در تونس و مصر روند مسالمتآمیزی از انتقال قدرت آغاز شد و به تدریج با اصلاح نظام سیاسی و روند نوینی از دولتسازی، قدرت از انقلابیون به نخبگان و گروههای سیاسی جدید منتقل گردید. با این تفاوت که در مصر پس از کودتای نظامی السیسی با حمایت آلسعود و غربو برکناری مُرسی به عنوان نماینده حزب اخوان المسلمین این جنبش دچار انحراف و سرکوب شد. در لیبی تغییر رژیم با جنگ داخلی و مداخله نظامی غرب به خصوص فرانسه انجام شد و پس از سقوط رژیم قذافی، این کشور هنوز با چالشها و معضلات جدی روبهروست .
در بحرین قیام مردمی با مداخله نظامی آلسعود در حمایت از آلخلیفه مورد سرکوب قرار گرفته و شیخعلی سلمان گرفتار زندان و شیخ عیسی قاسم با سلب تابعیت از بحرین مواجه گردیدند، اما در حال حاضر مردم انقلابی با انرژی فروان خواستار آزادی شیخ علی سلمان و عذرخواهی آلخلیفه از شیخ عیسی قاسم بوده و لزوم تغییرات را اجتنابناپذیر کرده است. در یمن مهار جنبش انقلابی با برخی تغییرات در نخبگان سیاسی گذشته و استعفای رئیسجمهوری و فرار به عربستان سعودی همراه بود که در روزهای ابتدایی سال 1394 با حمله نظامی به مردم بی دفاع یمن تاکنون علیرغم سرکوب این جنبش انقلابیون مصمّمتر از قبل به دنبال در دست گرفتن قدرت هستند.
اما سوریه به دلیل موقعیت ژئواستراتژیک خاص در غرب آسیا و محور مقاومت و حساسیت و تأثیرگذاری در مسائل منطقه و بینالملل علیرغم تلاشهای فراوان گروههای تروریستی- تکفیری معاند و حامی آنها کشورهای عربی-غربی به همراه ترکیه و اسرائیل، با وجود گروههای قومی- فرقهای مختلف از جمله علویها، سنیها، کردها و گروههای دیگر مانند مسیحیان و دروزیها، با کمک و حمایت کشورها و مردم انقلابی جبهه مقاومت تاکنون در مقابل همه فشارهای داخلی و خارجی ایستادگی کرد و باعث پاکسازی قسمت اعظم خاک سوریه شده است. همین مقاومت باعث شد کشورهای عربی- غربی به همراه ترکیه و اسرائیل به فکر انتقال گروههای تکفیری- تروریستی به کشور در حال گذار عراق شوند.
این تدبیر موقت سبب شد که استانهای شمالی و غربی عراق درگیر شود اما با تلاش و مقامت عراق و جبهه مقاومت این توطئه نیز خنثی گردید و اکنون کشور عراق در مسیر بازگشت به شرایط قبل میباشد. بحران ژئوپلیتیکی غرب آسیا با طیفی از مسائل و بازیگران منطقهای و فرامنطقهای در ارتباط بوده که از جمله آنها میتوان به آینده محور مقاومت و امتسازی منطقهای در قالب توازن قدرت منطقهای، مسأله فلسطین اشغالی و امنیت رژیم اشغالگر قدس، مسأله افراطگرایی گروهای تروریستی-تکفیری و تقابل قدرتهای منطقهای مانند جمهوری اسلامی ایران، ترکیه و عربستان سعودی اشاره کرد.
