بخشی از مقاله
چکیده
جمله های مرکب وابسته یک ترکیبه با فراکردهای پیرو نهادی ، یکی از شاخه های جمله مرکب وابسته در حوزه نحو زبان فارسی است و توجهمحقّقان فارسی و ایرانیست های روسی را به خود جلب نموده است . ساختار نحوی این جمله ها و پنج واسطه وابستگی با استفاده از امکانات رایانه ای قابل بررسی است . با توجه به این که گلستان سال ها به عنوان نثر معیار تاریخی در سراسر حوزه تمدنی فارسی زبانان مطرح بوده و انواع جمله های مرکب وابسته یک ، دو و چند ترکیبه حدود دو سوم کل گلستان را تشکیل می دهد ، از این طریق با قابلیتهای نحوی زبان فارسی بیشتر آشنا میشویم .ویژگیهای این نوع جمله مرکب براساس زبان شناسی رایج در ورارورد با زیرشاخه های متنوع بررسی شده و قالبهای گوناگونی از لحاظ ساختاری ایجاد نموده است . با شناخت و توصیف نوعهای مذکور از طرفی می توان کاربردهای گوناگون زبانی را در حوزه نحو فارسی شناخت و از طرف دیگر به بازشناسی دقیقتر سبک زبانی متون کلاسیک پرداخت .
کلیدواژهها : جمله مرکب وابسته، یک ترکیبه، واسطه های وابستگی، فراکرد پایه ، فراکردپیرو نهادی ، گلستان سعدی
مقدمه
گلستان سعدی یکی از آثار بدیعی زبان فارسی است و در حوزه نثر فارسی در طول تاریخ زبان فارسی پس از گذر از دوره باستان و میانه و رسیدن به فارسی دری جزء چند کتاب منحصر به فرد و ماندنی است .زبان فارسی دری از لحاظ جغرافیایی شامل خراسان قدیم می شود و از سرحدات چین تا مرزهای اروپا و آفریقا را در بر می گیرد و همه فارسی زبانان با زبان و کلام و بیان شیرین گلستان آشنا هستند و در حوزه ادبیات عامیانه کشورهای فارسی زبان و شبه قاره هند و حتی در روسیه نیز با تلاش افرادی چون »پوشکین3« - سعدی روسیه - ، ضرب المثل ها و شعرها و پیامهای اخلاقی و تربیتی آن را به کار می برند.
این کتاب ارزشمند در تمامی کشورهای فارسی زبان از جمله تاجیکستان ،افغانستان،ایران، پاکستان، هندوستان و آذربایجان و بسیاری از کشورهای جهان شناخته شده است و دانشمندان سرزمین های ورارود به شکل های مختلف و از زوایای گوناگون این اثر بدیعی را مورد تدقیقات علمی قرار داده اند .علت انتخاب موضوع ویژگیهای نحوی جملههای مرکب وابسته در گلستان بسیار روشن است.بسیاری از دانشمندان روس به دلیل این که زبان روسی به عنوان یکی از خانواده زبان هندواروپایی است و با زبان ایرانی ریشه صرفی دارد، - خانلری، - 133:1352 سال ها تلاش کردند و زبان فارسی را به عنوان زبان دوم مورد بررسی قرار دادند.
از جمله تجربیات علمی دانشمند زبان شناس روس »روبینچک1959 - 4«م - کمک بسیار زیادی به دستور زبان فارسی کرده و همان قدر که تلاش زبان شناسان فرانسوی در خصوص زبان فارسی ارزشمند است ،کوشش دانشمندان مشرق زمین که قرابت بیشتری با زبان فارسی دارند نیز با ارزش است .از سوی دیگر ،زبان شناسان بزرگ کشور تاجیکستان سال ها تلاش کردند مخصوصاً در دوره حکومت شوروی بر اساس چارچوب های آکادمیک روسی اصول و مبانی زبان شناسی جدید را در جامعه علمی ترویج دادند و زبان فارسی را مورد بررسی زبان شناسی قرار دادند .ارائه آمار و ارقام و درصد بهکارگیری انواع جمله های مرکب وابسته یک ترکیبه نهادی در گلستان سعدی از هدف-های اساسی تحقیق است .
با بررسی موشکافانه و دقیق میتوانیم از اظهار نظر سطحی و غیر علمی پرهیز کرده و به یک شناخت علمی اثرگذار در عرصه زبان فارسی دست یابیم .هدف اساسی دیگر در این تحقیق شناخت عنصرهای زبانی گوناگون گلستان سعدی با رویکرد جدید و ارائه فرمول یا نظریه هایی بر اساس نتایج حاصل از جستجو و کنکاش رایانه ای است.در نظریه های نوین ادبی ، علم نحو سازنده اندیشه است و نحوه ترکیب اجزای جملهها و نوع روابط آن ها با یکدیگر در شکل گیری معانی نقش عمده ای دارند و با نوع سبک پیوند استواری دارند. - فتوحی ، - 80:1388بنابراین بررسی جملههای مرکب ، راه درست و علمی برای شناخت سبک گلستان به شمار میرود .
در تاجیکستان رسالههای دکتری در خصوص جملههای مرکب انجام گرفته است که عبارتنداز:جملههای پیرو زمانی حسینوف - 1960 - 5 جملههای پیرو شرطی ، قاسماوه - 1961 - 6 پیرو سببی، رستموف - 1968 - 7 مبتدا و خبر عطابوالله-یوف - 1975 - 8طرزعمل، زکریایوف - 1976 - 9 معینکننده فارسی، روبینچک - 1959 - 10 معینکننده تاجیکی خواجیوف11 - 1980 - با این وجود کارهای بسیار اساسی در عرصه کتابهای بیبدیل زبان فارسی و متون کلاسیک در علم فیلولوژی انجام نگرفته و می توان آثار کلاسیکی را با اصول جدید بررسی و ارزیابی نمود و از طریق یک بنیاد علمی دستاوردهای علمی را گسترش داد و به این ترتیب ظرفیت دستوری زبان فارسی را شناسایی کرد و از آن بهره برد.
براساس اصل جداسازی یا دستهبندی صرفی - 12 اسم، صفت، فعل، جانشین، کنایه، عدد و ظرف - از دستهبندیهای نحوی 13 - نهاد، گزاره، قید، پرکننده و معین کننده - و نیز جداسازی دستهبندیهای منطقی - قضیه، مسند، مسندالیه ، فاعل و مفعول - از دستهبندیهای زبانی که هرکدام روش و متدلوژی خاص خود را دارد - شفایی، - 336:1363 تحقیق زبانشناسی صورت گرفته است .در دنیای امروز یک موضوع مشترک میتواند با دو روش علمی مختلف بررسی شود و هر علمی با معیارهای درونی خود موضوعات مشترک بین رشتهای را ارزیابی نماید . بنابراین متدلوژی این نوشته بر اساس نامگذاری دقیق و به کارگیری اصطلاحات زبانشناسی نوین تنظیم شده است و نگارنده هر اصطلاحی را که علمیتر و بی نقصتر تشخیص داده ، به کار گرفته است .
در این تحقیق کوشش شده است با بررسی و مقایسه نظرات دانشمندان گذشته و حال ایران و تاجیکستان ابتدا به یک تعریف جامع و کامل از انواع جملههای مرکب وابسته بپردازیم و با شناسایی و معرفی انواع نظریههای علمی در خصوص موضوع انواع گسترده جملههای مرکب وابسته را در گلستان مشخص نماییم و با ارائه فرمول ها و قاعدههای علمی ، جایگاه و ارزش زبانشناختی هریک از جملهها را معین نماییم و دلیل استفاده کمتر از یک نوع و یا استفاده بیشتر از نوع دیگر را معین کنیم.ابزار کار در این تحقیق منابع کتابخانهای موجود در ایران و تاجیکستان و گاهی کتاب هایی از کشورهای مشترک المنافع و روسیه در خصوص موضوع بوده و تلاش گردیده همه نظریههای علمی رایج حال حاضر دنیا در این خصوص شناسایی و از بهترین شیوه و یا جامع ترین راه برای ارزیابی گلستان استفاده شود .
جهت تشخیص واسطههای وابستگی ، در جملههای مرکب وابستهخصوصاً پیوندکها و کلمههای همنسبت از رایانه برای یافتن دقیقتر آنها استفاده شده است و خطا و اشتباه آماری را در انواع مختلف پیوندکها در حد صفر رسانده است . بدیهی است برای دست یافتن به این مسأله مهم ابتدا کتاب گلستان را به وورد14 رایانهای تبدیل نمودیم تا کار علمی شبیه کارگاههای آزمایشگاهی جلوه نموده و دقیقتر انجام پذیرد .مطابق زبانشناسی نقشگرا ، اساس بررسیهای دستوری ، نحو جمله است و نقش و کارکرد یک واژه ابتدا در جمله معین می گردد و سپس نوع واژه ، بنا به موقعیت و نقشی که نسبت به فعل دارد ، بررسی می گردد.
بخشهای دیگر جمله هریک نقش و وظیفهای نسبت به فعل دارند - عمرانی، - 15:1374 از این موضوع میتوان استفاده کرد که هریک از فراکردهای پیرو با توجه به مطابقت شکل فعلی گزارهها ، میتوانند به عنوان یک نقش در فراکرد پایه وظیفهای عهده دار باشند و در نتیجه از رابطه آن ها با گزاره ، نوع جمله مرکب تغییر یابد.هر واحد زبانی ، باید سه مشخصه مهم و اساسی صوتی، معنایی و دستوری داشته باشد و جداسازی این سه مشخصه مثل این است که یک واحد کامل را به اجزا تقسیم کنیم و در نتیجه نمیتوانیم تصورکاملی از آن واحد به دست آوریم.در جملههای مرکب وابسته فارسی ، مانند هر واحد زبانی دیگر ، سه دسته وابستگی صوتی ، معنایی و دستوری بین اجزای تشکیل دهندهی جمله مرکب وجود دارد و مبنای وابستگی همین سه مشخصه هستند.
در جمله های مرکب وابسته ، عوامل گوناگونی در تعیین نوع جمله ها دخالت دارند و بهتر است ، اساس تقسیم بندیها ، توجه به سه عامل صوتی ، معنایی و دستوری جمله باشد.آواشناسی بیش از جنبه های دیگر زبان شناسی ، جنبه تجربی و آزمایشگاهی دارد و به سه بخش آواشناسی تولیدی با سابقه شناخت دو هزار ساله ، صوت شناختی و شنیداری تقسیم میشود.در جملههای مرکب وابسته آهنگ ادا، مهمترین وابستگی صوتی بین فراکردها را تشکیل می دهد و آهنگ ، شامل کوبه - زده منطقی - ،نواخت،مکث - درنگ - ،لحن وکشش،زیروبمی و...میشود.یک زبان شناس روس تا مرز22آهنگ ادا ، برای تلفظ واژه در تجربیات آزمایشگاهی ثابت کرده است . - شفایی ، - 257:1363
کوبه یکی از واحدهای زبرزنجیری است که هم به واژه و هم به جمله مربوط می شود . هنگام ترکیب واژهها تنها آن واژههایی تکیه نخستین خود را نگه می دارد که از نظر معنی در درجه اول اهمیت قرار گرفته باشد.در این حالت کوبه واژهها به کوبه جمله تبدیل میشود. - حق شناس ، - 164:1384
