بخشی از مقاله
چکیده
زنان به عنوان نیمی از جامعه در طول تاریخ نه تنها در عرصه های اجتماعی و سیاسی جامعه حضور و مشارکت نداشتند، بلکه ستم زیادی را در طول تاریخ متحمل شده اند. تحولاتی که در قرون اخیر در اروپا مثل رنسانس، شکل حکومت های مردمی و سپس سرایت آن به سایر نقاط جهان فرصت و بستر مناسبی جهت حضور زنان در عرصه های مختلف اجتماعی نیز فراهم شد . ایران هم به عنوان کشوری متمدن در خاور میانه از این تحولات مستثنی نبود و در دوران مشروطه و بعد از آن در فعالیت های اجتماعی و سیاسی حضور و مشارکت بیشتر زنان را شاهدهستیم .
در دوران پهلوی دوم زنان نیز حق رای کسب کردند و بعد از انقلاب اسلامی زنان توانستند با حفظ کرامت انسانی هم پای مردان در عرصه های علمی، اجتماعی و سیاسی فعال تر از گذشته حضور پیدا کنند. این مقاله تلاش دارد با روش توصیفی - تحلیلی نقش زنان ایرانی در عرصه اجتماعی از اوایل دوره قاجار تاکنون را مورد بررسی قرار دهد . به عبارت دیگر هدف از این نوشتار بررسی جنبش و حرکت اجتماعی زنان از اوایل دوره ی قاجار تا بعد از انقلاب اسلامی است.
.1 مقدمه
حرکت زنان برای رفع تبعیض و ظلمی که بر آنان اعمال می شد در اروپا از قرن 17 میلادی آغاز شده و در دهه های آخر قرن هجدهم سازمان یافته تر شد . رشد و بالندگی جنبش فمینیستی در سده بیستم میلادی صورت گرفت و از دهه ی 1960 به بعد به صورت جنبش آزادی زنان در یک قالب کاملاً سازمان یافته هویدا گردید .اولین کسانی که به لزوم برابری مرد و زن در اروپا اشاره نمودند کریستین دوپسان،ماری وال استون و ژرژ سند بودند . اما نهضت برابری زن و مرد در دوران انقلاب فرانسه در این قاره شکل گرفت . اصلاحات اجتماعی در جامعه صنعتی اروپا از قرن نوزده م توسط سوسیالیست ها و یوتوپیست ها آغاز شد و مکاتب پیش تعاونی، حقوق مساوی تحصیل و کار را برای زنان در نظر گرفتند.
در شهر ناتینگهام انگلستان در سال 1812 حرکتی برای تثبیت قیمت گندم توسط زنان هدایت شد . زنان همراه با مردان در جنبش چارتیست ها دست به مبارزه زدند و از سال 1830 به عنوان رهبران اتحادیه کارگری انتخاب گردیدند . در رهبری اعتصابات کارگری سال های 1843 و 1844 نیز زنان نقش به سزایی داشتند - میشل، :1372 . - 83 در آمریکای شمالی کارگران زن کارخانه دار آمریکایی روزنامه ای منتشر نمودند و در آن در مورد مدت زمان کار، عدم کفایت دستمزدها و... مقالاتی نوشتند. این خود نشان می دهد که در سال 1840 آزادی خواهی زنان در نهضت های اجتماعی آن قرن جای خود را به خوبی باز کرده بود - میشل، . - 83 :1372
در فرانسه نیز زنانی که از تحصیلات بالا برخوردار بودند به عنوان سخن گویان جنبش فمینیستی مردمی زنان، ایفای نقش نمودند - میشل، - 83 : 1372 این جنبش خواهان حقوق سیاسی و اقتصادی برای زنان بوده و اعتقاد داشت به وسیله مبارزه کارگران می توان به یک جامعه سوسیالیستی دست یافت که در آن زنان نیز به حقوق خود خواهند رسید . - میشل، - 90 :1372 این جبنش با انتشار مجلات زنان، آنان را به شرکت در جریان احقاق حقوق خویش فرامی خواند - میشل، 1372، - 92 در همین کشور برای دسترسی دختران و زنان به آموزش متوسطه و بالاتر، مبارزات سختی صورت گرفت و در پایان قرن نوزدهم بود که زنان توانستند به تحصیلات عالی دست پیدا کنند. این امر موجب اعتراض شدید مردان شد. در دانشگاه ادینبور و نیز به هنگام پذیرفته شدن چند زن در مدرسه ی طب شورش دانشجویی برپا شد - میشل، . - 93 :1372
بسیاری سرآغاز نهضت زنان در غرب را به سال 1848 و نهضت سنکافالز - Senca Falls - نسبت می دهند. این نهضت بر نابرابری روابط بین زن و م رد در خانه انگشت گذاشته و از جانب مردان سلطه گر، خطرناک تر از جنبش های کارگری زنان که از قبل شروع شده بود، به حساب می آمد. در بین کارگران زن تلاش برای رسیدن به حقوق و مزایای مساوی با مردان مطرح بود اما نهضت سنکافالز می خواست روابط خانوادگی و نقش سنتی زن و مرد را زیر سؤال ببرد - فرنچ . - 19 :1373 همه این حرکت ها در قرن بیستم آثار خود را در سطح عمومی جامعه برجا گذاشت و به تدریج تا به رسمیت شناخته شدن جنبش زنان به عنوان یکی از جنبش های فراگیر و مؤثر در صحنه اجتماعی و سیاسی کشورهای غربی پیش رفت.
در کشور ما ایران به علت قدمت تاریخی و تمدنی سرنوشت رفع تبعیض و ظلم از زنان از گستره وسیع تر و تاریخ وسیق تری برخوردار است. قبل از اسلام در ایران سرگذشت زنان خود داستان مستقلی دارد که تا حد پادشاهی دو زن در دوره ساسانیان پیش رفت . اما ورود اسلام به ایران موجب تحول بزرگی در زندگی و نقش زنان شد . اگر در دوره ساسانی زنان مایملک مردان به حساب می آمدند و به اجاره و قرض داده می شدند - راوندی، - 663 : 1356 این رابطه به شدت متحول گردید و زنان دارای حقوق اجتماعی و مالی مستقل از مردان گردیدند. نمونه زنان صدر اسلامی از جمله حضرت فاطمه - س - و شیوه رفتار پیغمبر مکرم اسلام - ص - با ایشان خود گویای نقش ویژه زنان، حقوق مستقل ایشان، و عزت و احترام خاص اجتماعی آنان بود.
به این ترتیب با ورود اسلام به ایران تحول بزرگی در نقش و حقوق زنان اتفاق افتاد اما به تدریج که اسلام و دستورات مترقی آن در فرهنگ های مح لی مستحیل گشت، این حقوق برجسته نیز رنگ محلی به خود گرفت و در قالب سنت ها و عرف فرهنگی هر دسته و قومی تفسیر شد . این بود که احکام منور اسلام در هاله ای از رسومات فرهنگی پنهان شد و به خصوص برای عوام جامعه همان وضعیت مردم سالاری جایگاه خود را بازیافت . البته هرگز به شرایط قبل از اسلام بازنگشتدر. بین طبقات متشرع مرفه تر عمدتاً شهری، آداب اسلامی اصالت خود را بیشتر حفظ نمود و از میان این طبقه بود که زنان تحصیل کرده و مؤثر در امور اجتماعی پا به عرصه گذاشتند زنان. شاعره، عالمه و دیگرانِ مؤثر در امور سیاسی در طول تار یخ بعد از اسلام کم نیستند.
غیر از این زنان شاخص، در بین عموم زنان این قشر خاص، شئونات زنان در محیط های خانوادگی محفوظ بود . زنان در این گروه توانستند در عرصه مناسب مختلف نهاد خانواده که از مؤثرترین نهادهای اجتماعی به حساب می آمد، نقش آفرین و تأثیرگذار باشند. تأثیر آنان در امور سیاسی در طبقه دولتی ها نیز در تواریخ مضبوط است. این ماجرا با افت و خیزهای خود تا عهد سلطنت قاجاریان ادامه داشت.
اما دوره قاجار، دوره تحولات بزرگ و تغییرات اجتماعی عمیقی است که جامعه ایران را از یک نظام کاملاً سنتی به یک نظام تحول یافته متأثر از فرهنگ غرب مبدل نمود . عمده ترین تحول در این دوره در ساختار دولت اتفاق افتاد مسلماً. تحولات ساختار دولتی بدون تغییرات در فرهنگ، به خصوص فرهنگ سیاسی، غیر ممکن بود. در آغاز دوره قاجار، حکومت ایلی قاجاریه با تمام مشخصه های خود به دست آقا محمدخان استقر ار یافت. اما به تدریج تحولات شکل گرفت تا جایی که در انتهای دوره قاجار یعنی در زمان احمد شاه یک نظام لیبرالیستی مبتنی بر پارلمان استقرار یافت.
این تحولات زمینه ای شد تا رضا خان بتواند غرب گرایی کشور را تکمیل کرده خاندان او به مدت 50 سال در شکستن بنیان های فرهنگ ملی و سنتی به هر گونه اقدامی دست زده نظام حاکم بر کشور را به یک نظام شبه غربی وابسته تبدیل نمایند . این تحولات واکنش انقلاب اسلامی را به دنبال داشت که تلاشی برای تجدید هویت ملی و کسب استقلال همراه با کسب ترقی و پیشرفت خود مختار و نه وابسته بود. در طول این مدت زنان به صورت ها و شیوه های مختلف در عرصه های اجتماعی حضور داشته و نقش آفرینی کردند.
.2 دوره ی قاجاریه
دوره قاجار دوران بسیار متحولی در تاریخ ایران محسوب می شود . دورانی است که در ابتدای آن کلیه نهادهای ملی در یک شکل سنتی تحت اقتدار اجتماعی کامل و روشنی به سر می بردند و در انتهای آن به علت جنبش ها و تغییرات اجتماعی به وجود آمده شورش و هرج و مرج را شاهدیم. در طی این مسیر جنبش زنان به دو گونه شکل گرفت و تداوم یافت.
.1.2 زمینه اجتماعی جنبش زنان در دوره ی قاجار
سلسله قاجاریه با نیروی نظامی و قدرت جبری آقامحمد خان قاجار آغاز شد. بعد از او فتحعلی شاه قاجار به غیر از قدرت جبری تلاش نمود تا با بها دادن به دین و دیانت و روحانیت برای خویش نوعی مشروعیت دینی که در دوران صفویه حول محور مذهب شیعه در کشور رسمیت اجتماعی - سیاسی یافته بود نیز کسب کند. به این ترتیب بقاء متبرکه معمور گردید و فقها منزلت یافتند و اغلب تلاش نمودند تا در پایتخت ساکن شوند - آلگار، 63 :1359 و - 78-79 به این ترتیب اقتدار مردمی روحانیت و مراجع تقلید با تأیید دولت فزونی یافت و با همکاری میان اقتدار دولت و اقتدار روحانیت می رفت تا کشور به آبادانی بیشتر برسد. به خصوص که در همین زمان غلبه روش فقهی اصولیین در حوزه های عملیه بر روش اخباریین، راه به روز کردن دین را نیز هموار نموده بود.
- زاهد، - 87 :1380 در همین میان سیاست بازی های بیگانگان و عدم تسلط درباریان ایران در امور سیاسی دنیا، کلیه اصلاحات داخلی را ابتر گذاشت و شکست در جنگ های ایران و روس را به ارمغان آورد این. شکست اولاً موجب جدا شدن روحانیت از دولت شد . بنابراین حمایت مردمی از حکومت به شدت تقلیل یافت ثانیاً. دولت و دربار تحت نفوذ کارگزاران روس و در رقابت با آنان سفرای انگلیس قرار گرفت . ضعف مالی دولت پس از شکست در جنگ، فقر و فاقه و همراه با آن فساد و بیماری را در کشور رواج داد مسلماً. در این میان بار زنان کشور که همواره همچون سنگ زیرین آسیا در نظام خانواده عمل می نمودند اضافه تر شد. این احوالات در ایران در اوایل قرن نوزدهم رخ داد یعنی درست در زمانی که در اروپا حرکت های زنان در حال شکل گرفتن و سازمان یافتن بود.
در همین میان روس ها که در جنگ با ایران به دلیل فتوای جهاد علمای وقت به نیروی انسجام دهنده ملت یعنی مذهب شیعه پی برده بودند برای شکستن اقتدار دینی مردم رو به نوآوری دینی آوردند و مذهب بابیت را پایه گذاشتند - زاهد، - 164- 165 :1380 محور قدرت سیاسی شیعیان در اعتقاد به امامت و ولایت است و اینکه امام زمان - عج - را حاکم جهان می دانند. به همین مناسب دین سازی آنها بر همین محور قرار گرفت. الگوی مورد نظر آنان برای فریب ایرانیان استفاده از جاذبه های فرهنگی غرب بود.
در این کار قشر زنان به عنوان کارگزاران اصلی فرهنگی هر جامعه و به خصوص جامعه آن روز ایران و برنامه ریزی برای آنان را نیز از یاد نبرده بودند . قره العین به عنوان یکی از رهبران جنبش شیخیه و سپس بابیه اولین زنی بود که به اسم آزادی زن در دوره ی محمد شاه ق اجار سومین پادشاه سلسله ی قاجاریه، کشف حجاب نمود و دیگر احکام دینی را نقض کرد - زاهد، . - 135- 136 :1380 پیروان فرقه های بابیه و بعد از آن بهاییه که الگوی اجتماعی مورد نظر خویش را از غرب و نه از دین اسلام گرفته بودند از پیشتازان مدرنیته در ایران شدند . این جریان تحت تأثیر جنبش زنان در اروپا قرار گرفت و همان الگو را در کشور ما پیگیری نمود. البته مقابله دولت، مردم و روحانیت با این فرقه آنان را منزوی و از صحنه اصلی جامعه کنار راند اما بدعت هایی را که به خصوص در مورد زنان گذاشته بودند به اشکال گوناگون ادامه یافت.
در دوره ناصر الدین شاه که خود به علت چند سفر به فرنگ تحت تأثیر غرب قرار گرفته بود غرب گرایی افزون شد . او در حرمسرای خود پوشش های شبه غربی را برای زنان به تجربه گذاشت و اینگونه نوآوری ها در امور فرهنگی و سیاسی در دوره او ادامه یافت . به این ترتیب در طبقه دولتی ها کم کم شبیه سازی همه چیز به غرب به خصوص در نوع پوشش و رفتار زنان رواج یافت . دوران ناصرالدین شاه که حدود 50 سال به طول انجامید دوره تسلط اقتصادی و فرهنگی غرب بر کشور و به خصوص بر طبقه ی دربار و دولتی ها محسوب می شودقبلاً. در اواخر دوره فتحعلی شاه و دورهمحمدشاه تسلط سیاسی بر دولت تقریباً تحکیم یافته بود.
در اواخر دوره ناصرالدین شاه شاهد چندین جنبش و شورش اجتماعی هستیم . نهضت تحریم که تحریم تنباکو از بارزترین آنان است در این دوره اتفاق افتاد . در این حرکت های اجتماعی زنان مسلمان همچون مردان در صحنه حضور داش تند. ماجرای مسجد شاه و پایین کشیدن امام جمعه وقت از منبر توسط زنان که در طرفداری از قرارداد تنباکو سخن می گفت در تاریخ آمده است - کربلایی،
. - 110- 111 :1361 بعد از ناصرالدین شاه ،مظفرالدین شاه جانشین گردید. در این دوره نهضت مشروطه شکل گرفت که از لحاظ سیاسی و فرهنگی یکی از حوادث بسیار مهم کشور به حساب می آید . انقلاب مشروطه توسط رهبران روحانی آغاز شد و با مشارکت مردم به خصوص زنان ادامه یافت و تا امضای حکم مشروطیت توسط مظفرالدین شاه پیش رفت.
پس از امضاء فرمان مشروطیت اختلاف میان شرکت کنندگان در انقلاب ظهور یافت و بالا گرفت . در این اختلافات به تدریج اسلام گرایان کنار زده و منزوی شدند و معتقدین به لیبرال دموکراسی و سوسیال دموکراسی در مجالس سوم و چهارم اکثریت یافتند - بهار، 15 :1379 و - 116 به این ترتیب غرب گرایی نیز به شدت افزایش یافت. در چنین شرایطی شاخه جنبش زنانی که توسط قره العین پایه گذاری شده بود از جنب و جوش بیشتری برخوردار گردید . با کنار رفتن اسلام گرایان از نهضت، زنان مسلمانی که پا به پای مردان در جنبش تنباکو و در این انقلاب حضور داشتند به سر کارهای خود در خانه ها رفتند. دوره احمدشاه دوره هرج و مرج و شورش های گوناگونی است . در نهایت با دخالت انگلیس و ترتیب کودتای 1299 رضاخان روی کار آمد. در دوره ی احمد شاه نیز جنبش فعال زنان همچون دیگر فعالیت های فرهنگی و اجتماعی ملهم از جنبش زنان اروپایی بود.
.2.2 ایدئولوژی جنبش زنان در دوره قاجار
با توجه به زمینه اجتماعی توضیح داده شده، در این دوره دو شاخه ی جنبش اجتماعی زنان قابل تشخیص است . یکی آنکه توسط قره العین بنیاد گذاشته شد و دیگر آنکه توسط زنان مسلمان به تبعیت از روحانیت و در متن جنبش های اجتماعی عمومی ظاهر گشت . ایدئولوژی حاکم بر شاخه اول ه مان ایدئولوژی جنبش زنان اروپایی بود.
