بخشی از مقاله
چکیده
باغهای اجتماعی1 به فضاهای سبز عمومی اطلاق میشود که توسط گروههای جامعه مدنی مدیریت میشوند. این فضاهای سبز دارای ساختار کالبدی و اجتماعی، به صورت خودجوش و پائین به بالا2میباشد؛ که علاوه بر ایجاد دوباره ارتباط مؤثر و معنادار جامعه با طبیعت، فواید بیشمار دیگری در پیش دارد. از جمله: تغییر درجه کیفی سکونتی، افزایش تعاملات اجتماعی، افزایش مهارتهای فردی، افزایش کیفیت محیطهای همسایگی و پایداری اجتماعی.
مبنای شکلگیری این باغهای اجتماعی از سال 1890 در بعضی از شهرهای آمریکا، توسط اصلاحگرایان اجتماعی بوده است که قطعه زمینهای خالی بین بلوکهای همسایگی را با اهدافی همچون"کشت محصولات"،"آموزش مهارتهای فردی" و... تولید و مدیریت کردند.
باتوجه به اینکه در شهر شیراز، مجتمعهای مسکونی متعددی در حال شکلگیری است و این مجتمعها دارای فضاهای باز و قابلیت تبدیل به فضاهای سبز دارند. این جنبش به عنوان راهکاری برای افزایش ارتباط ساکنین با فضاهای سبز مطالعه شده است و در انتها به صورت راهکاری برای طراحی پیشنهاد میشود. این مقاله از انواع مقالات توصیفیتحلیلی است؛ اطلاعات با روش کتابخانه ای از میان منابع مکتوب پیشینه موضوعی جمعآوری شده و سپس ابعاد مفهومی آن تحلیل شدهاست.
مقدمه
اصطلاح"انقراض تجربه"3 فرآیند بیگانگی و فراموشی نسلها، از ارتباطشان و وابستگی به محیطهای طبیعی و اکوسیستمهای متعدد است؛ و به عبارتی کاهش دسترسی به محیطهای طبیعی را نشان میدهد
در سال 1890 میلادی، اصلاحگرایان اجتماعی، جنبشی را با عنوان"باغهای اجتماعی" آغاز کردند که در آن قطعه زمینهای خالی بین بلوکهای شهری، تبدیل به جایی برای کشاورزی، گلکاری و فعالیت جمعی بود که در اختیار کارگران بیکار و ساکنان آن منطقه شهری قرار گرفت
نمونههای این باغهای عمومی درآلمان، انگلیس و آمریکا دیده میشود. باغهای اجتماعی، در تمام زمانها به روی تمام افراد جامعه باز است. توسط گروههای جامعه مدنی مدیریت میشود و مرزهای رسمی برای عدم امکان مشارکت بسیار کم و نامحدود است.
باغهای اجتماعی در نیویورک به عنوان راهکاری برای مقابله با پیامدهای منفی محیط شهری و ایجاد دوباره ارتباط مؤثر و معنادار باطبیعت است. از آنجایی که فضا نه تنها بازتابی از شرایط اجتماعی، بلکه بازتابی از روابط اجتماعی است، این باغها واسطهای است که در تکامل و تعامل با هویت سیاسی، شهروندی و سایر دغدغههای سیاسی مربوط شکل گرفتهاند. به عبارتی محصولی از درگیریهای ایجاد شده بر سر تغییر جهت بهرهبرداری و استفاده متفاوت از فضاهای شهری؛ محصولی از اتحاد بین شهروندان، محیط، آزادی و حقوق مدنی میباشد.
87 مقالهی پژوهشی در باب موضوع باغهای اجتماعی در سالهای 1985 تا 2011 منتشر شده است که اکثریت آنها در بین سالهای 2000 تا 2011 میباشد. بیشتر این پژوهشها در مورد باغهای آمریکای شمالی - 66 - ، به خصوص خود آمریکا - - 75 بوده است.
در طی چند دههی اخیر، موضوع باغهای اجتماعی، توجه بخصوصی را در جایگاههای مختلف علوم به خود اختصاص داده است. از جامعه شناسی[4]، انسان شناسی [5]، علوم سیاسی[6]، جغرافیای فرهنگی[7]، مطالعات محیطی[8] و حتی مطالعات تفریحی[9] بر روی این موضوع مطالعه گستردهای دارند.
در این مقاله، برای شناخت و تحلیل این باغها، ابتدا پس از مروری بر تاریخچه و ریشههای فلسفی این باغها، چهارچوب مفهومی آن به عنوان "فضایی دیگر" و "محصولی اجتماعی" شرح و سپس تحلیل شده است.
شناخت کلی از باغهای اجتماعی
یکی از ریشههای باغهای اجتماعی که توسط بیشترین تاریخدانان شناسایی شده است، آداب و رسوم باغداری " آلوتمنت"4 انگلیسی میباشد. با شکل گیری باغهای آلوتمنت در قرن 19 میلادی در انگلستان، امکاناتی جهت کشاورزی برای شهروندان و مهاجرانی که به خاطر گسترش صنعت ناچار به جابهجایی از روستاها به شهرها بودند، در نظر گرفته میشد.
باغهای اجتماعی در اوج موفقیت اقتصادی و بحرانهای اجتماعی در آمریکا شکل گرفت. در حین افسردگی عمومی دههی 1930 موج بزرگتری از باغهای اجتماعی در آمریکا شکل گرفت. موجی دیگر در دوران تورم 1970 امریکا تشکیل شد. در هر دو مورد، باغهای اجتماعی نیازهای غذایی، در زمانی که درآمدها اجازهی خرید مواد غذایی با کیفیت را از شهروندان فقیر جامعه گرفته بود را تأمین میکرد.
اصلاحطلبان اواخر قرن 19 میلادی در شهرهایی مثل، دیترویت، فیلادلفیا، نیویورک، با تشکیل بنیادهایی جهت رفع این نیازها برآمدند. در این حین مدرسین آغازگر برنامهی باغبانی در مدارس با هدف رفع نیازها، چه از نظر مادی و چه از نظر روحی مرتبط با زندگی صنعتی در شهرها شدند. هدف آنها ایجاد آرامش و آسایش جهت قشر فقیر، در شکلی که به عزت نفس آنها آسیبی نرسد؛ و به عنوان ابزاری برای ایجاد تأمل بیشتر، بین بومیان و مهاجران درون شهرها و یادگیری بهتر زندگی آمریکایی بود.
در سالهای بعد، باغهای عمومی موازی با بحران اقتصادی محبوبیتهایی را کسب نموده و گاهی اوقات از طرفداران آن کاسته شد. در دو جنگ جهانی قرن بیستم، باغداری شهری به عنوان نمادی از میهنپرستی در بین عموم مردم شکل گرفت . مشارکت شهروندان در برنامههای باغداری، به عنوان بذرهای آزادی بود و باغها را تحت عنوان "باغهای جنگ"، در جنگ جهانی اول و "باغهای پیروزی"، در جنگ جهانی دوم نامگذاری کردند.
به خصوص در جنگ جهانی دوم، هنگامی که ساکنان حومهی شهرها، جهت جنگ از محل زندگی خود خارج شده بودند، مردم شهر ملزم به تولید و کاشت مواد غذایی مورد نیاز خود در این دوران شدند. اما بعد از جنگ جهانی دوم به مرور باغهای اجتماعی از فضای شهری محوشد تا اواسط دههی 1970 میلادی که جانی دوباره گرفت. در شکل شماره 1، تفاوت سه مفهوم پارک، باغ اجتماعی و باغهای آلوتمنت نمایش داده شده است.
تصویر شماره.1 باغهای اجتماعی بر مبنای تجربه فضایی متفاوت جامعه مدنی از محیط شهری.
ریشههای فلسفی
داستان جنبش باغهای اجتماعی در نیویورک، براساس زندگی باغداران، باغهای اجتماعی و مشکلات مداوم آنها در زندگی شهری، و بازآفرینی شهری با سیاست امید، شکل گرفته است. اکثریت این داستان باور قوی در مورد امکان تغییر در شرایط غیرقابل پیشبینی شهری است. شکلگیری یک سازمان برنامهریزی شده، که قادر به پیشرفت و پیشی گرفتن از تمامی ورطهها، در فضای سیاسی جدید باشد.
داستان شهروندانی است که تلاشهای مداومشان و اهداف شکل گرفتهی آنها در مورد شهر، تغییراتی را در زندگی این افراد ایجاد کردهاست؛ از جمله، تغییر در محیط زندگی، روابط اجتماعی و زندگی شهری در مقیاس بزرگ.
طبقه بندی باغهای اجتماعی
-باغهای تفریحی: این نوع باغهامعمولاً برای یک محله با تعداد نسبتاً بالا آپارتمان و مردم بدون باغ، سازماندهی میشوند. این باغها معمولاً دارای 20 تا 50 قطعه کوچک زمین است، که باغبان با استفاده از روشهای باغداری به رشد گل و سبزیجات میپردازد.
-باغ کودکان و مدرسه: برنامه درسی علمی با طیف وسیعی از فعالیتهای باغداری مانند انتشار، پیوند، برداشت، کمپوست و تهیه خاک، یکپارچه شده است. این پروژه توسط استادان به طور کامل پشتیبانی شده و توسط یک تکنسین، که در علوم زیست محیطی تخصص دارد، توسعه داده میشود.
-باغهای کارآفرینی: هدف از این باغها متنوع است، اما به وضوح از سوی نیاز به کاهش فقر و محرومی ت اجتماعی، در بعضی از محلههای محرومتر هدایت میشود. هدف آن، ارائه آموزش شغلی و همچنین تولید درآمد برای شرکتکنندگان شکل میباشد.
-باغ های شفا و درمان: باغهای شفا و درمان بسیار مهم هستند. هدف این باغها مراقبتهای اجتماعی و درمان بیشتر مردم در جامعه به لحاظ ارتباط بیشتر با فضای سبز برای کاهش استرسهای روزانه است.
باغ به عنوان"فضایی متفاوت"
فضای متفاوت یک مکان واقعی است که به عنوان "ضد فضا"6 نامیده میشود. فضاهای دیگر جامعه ممکن است در الویت باشند، اما در عین حال در معرض تضعیف و عکس آن چیزی که باید باشند، قرار دارند. این نشان دهنده نفی فضای غالب است که توسط روابط اجتماعی غالب و شیوه تولید بهوجود آمدند. روند دیالکتیکی فضایی در وجود فضاهای متفاوت در فضای حاکم ظاهر می شود. به این روند، هتروتوپیا و یا ایزوتوپی میگویند.
تجزیه و تحلیل باغهای اجتماعی، سه بعد از درک را نشان میدهد. اول، نشان میدهد که روابط تولید فضای باغهای اجتماعی یک فرآیند کلان از روابط قدرتها در محیط شهری است. دوم اینکه تجسد واقعی فضایی متفاوت است که تولید شده، حفاظت شده و بر محیط پیرامون خود تأثیر گذاشتهاست. سوم، تعامل بین پرکتیس های فضایی و پرکتیسهای اقتصادی که در باغهای اجتماعی اتفاق افتاده را نشان میدهد. چگونه پرکتیسهای فضایی افراد و گروهها و تلاش برای "زنده ماندن" و حفاظت این فضا تبدیل به آگاهی سیاسی و اقدامات سیاسی شده است
به عبارتی باغهای اجتماعی به عنوان"فضایی متفاوت" شکل تجسد یافته هتروتوپیا است که از فضاهایی با ساختار متناوب شکل میگیرد که در آن روابط اجتماعی به گونهای متفاوت سازمان یابی میشود و زندگی به طور متفاوتی تجربه میشود و هژمونی جامعه را مختل میکنند.
باغ به عنوان "محصول اجتماعی"
ارزیابی پرکتیسهای فضایی در باغهای اجتماعی، همزمان با تحلیل ساختار اجتماعی آن، مفهوم"دگردیسی فضایی"7 را نشان میدهد. این مفهوم بیان کننده محیطی است که توسط افراد جامعه شکل گرفته، تولید و باز تولید میشود و از سوی دیگر این فضا، خود شکل دهنده روابط و رفتارهای اجتماعی است.
از سوی دیگر میتوان این مفهوم را از سوی علوم اجتماعی - محیطی بررسی کرد که روابط مهم و پیچیده بین ساکنان شهری و محیط زندگی آنها را مطالعه میکند. مفاهیمی همچون"تعلق به مکان"، "تولید مکان"، "حس مکان"، "شناخت مکان و هویت مکان" که نشان دهنده روابط بین انسان و محیط پیرامون میباشد که در کل از آن با "منظر فرهنگی" یاد میشود.
در ادامه سه جنبه مهم از چگونگی برقراری تعامل افراد با محیط پیرامونشان بهطور مختصر بیان شدهاست:
-بازسازی منظر تاریخی و فرهنگی: باغهای اجتماعی، مکانی برای یافتن و شناخت هویت فردی و جمعی از طریق بازسازی المانهای فیزیکی و نمادین منظرهای تاریخی و فرهنگی است.
افرادی که در ساخت این باغها، مشارکت دارند،بعضاً مهاجر هستند و هرکدام دارای عقبهای تاریخی و فرهنگی مختص به خود میباشند و این بازسازی المانهای تاریخی موجب تقویت و ایجاد ارتباط مثبت بین باغبانها و محیط پیرامونشان میشود.
-ایجاد تجربه زیباشناختی و فعالیتهای جمعی: زیباشناسی در اینجا به ویژگی های کیفی محیط که شامل لذت بردن و رضایتمندی است، بازمیگردد. بهعلاوه اینکه فرصتی برای فعالیتهای جمعی و خلاق ایجاد میکند که خود نتایج رضایت بخشی در پیش دارد.
چنانکه هانری لفبور8 در کتاب "زندگی روزانه" این تجربه را عامل مهمی برای فرار از بیگانگی با محیط و ایجاد ارتباط مؤثر با محیط میداند
در ضمن اینکه، این تجربه یک استراتژی برای مقابله با عوامل منفی زندگی روزانه است. این باغها، میتوانند مکانی برای نمایش هنرهای محیطی، موسیقی خیابانی، گرافیتی و سایر هنرهای
مردمی9 باشد.
-ایجاد حس هویت و شهروندی: مسئله هویت، شکلگیری هویت فردی، جمعی و خودآگاهی یک مسئله جغرافیایی است. از آنجایی که "افراد در محیطهای محلی، به هویت اجتماعی دست مییابند
این فرآیند هویتسازی و تعامل بین "مشارکین باغ" و "محیط باغ اجتماعی" با عنوان "هویت مکان هویت شهری" و حتی "هویت سبز" مطالعه شدهاست که در واقع زیر ساختهای مفهوم روانشناسی "هویت فردی" میباشند.
-ایجاد حس مالکیت: مشارکت و کنترل فضا دو امر به هم مرتبط است. مشارکت؛ دخالت مستقیم ساکنان در طراحی، ساخت و مدیریت محیط زندگی، ابزاری قدرتمند برای بدست آوردن حس کنترل بیشتر است. حس کنترل، ابزاری مهم برای افزایش "حس تعلق"، "هویت" و " معنای محیط"، " مالکیت روانی" میباشد که همه آنها پیامدهای روحی، رفتاری و اجتماعی مستقیم دارند.
در کل به " احساس داشتن مالکیت در غیاب ادعاهای رسمی و قانونی مالکیت اشاره دارد.
نتیجه گیری :
باغهای اجتماعی، به مثابه پدیدهای اجتماعی-فضایی، چگونگی تغییرات فضایی توسط روابط اجتماعی و تأثیر آن بر زندگی شهروندان، در شهرهای در حال توسعه را نشان میدهد. این باغها، به عنوان" تجربه فضایی متفاوت"، مقاومت شهروندان را در برابر پدیده جهانی شدن، مصرفگرایی، کاپیتالیسم نشان میدهد. در نمودار شماره 1 جایگاه این باغها در تعامل دو بعد "فضا" و "جامعه" از یکسو و پیامدهای شکلگیری آن را در زندگی افراد نشان داده شده است.
