بخشی از مقاله
چکیده
نودمین سال از قرن سیزده شمسی در حالی تحویل شد که حضرت آیتاالله العظمی امام خامنهای - مدظلهالعالی - در پیام نوروزی خود، با درایت و هوشمندی خاص، این سال را به نام »جهاد اقتصادی« نامگذاری کردند و در حقیقت با این تسمیه، باب جدیدی از جهاد را در قالب جهاد اقتصادی تشریح نمودند. فقه شیعه این انعطاف و زمان شناسی را دارد که بتواند بهروز گردد و بدین-سان جهاد به ابعاد فرانظامی تعمیم یابد: جهاد علمی، جهاد فرهنگی، جهاد سازندگی و ... و امروز نیز جهاد اقتصادی به این گفتمان وارد شد. در بین ابعاد مذکور، اقتصاد از ویژگی عامتری برخوردار است یعنی در مقایسه ابعاد مختلف پیشرفت یک کشور با کشورهای دیگر، حوزه اقتصاد و شاخصهای مربوط به آن از برجستگی ویژهای برخوردار است. اقتصاد ایران برای حضور در اقتصاد جهانی نمی-تواند به اخلاق کسب و کار بیتفاوت باشد و تجّار و بنگاهها برای حضور در بازارهای جهانی ناگزیر به اندیشیدن به این مهم هستند. بدون شک توسعهی مطلوب اقتصاد، ارتباط تنگاتنگی با شناخت، درایت و تدبیر تجّار دارد.
اگر کسی بدون آگاهی از احکام و قوانین مربوط به تجارت به کسب و کار مشغول گردد، فعالیتهای او به لحاظ شرعی و علمی نمیتواند از کارآیی و اثربخشی لازم برخوردار باشد. رشد اقتصادی و اقتصاد سالم مرهون آن است که قبل از شروع در تجارت، دستاندرکاران مسائل اقتصادی نسبت به موضوعات و قوانین مربوط به تجارت، آشنایی کامل پیدا کرده و آداب معاملهی صحیح و مشروع را مراعات نمایند.آنچه در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است بررسی فقهی آموزش و فراگیری دانش تجارت به عنوان یکی از ابعاد مهم جهاد اقتصادی است. مشهور فقها حکم به استحباب فراگیری دانش تجارت دادهاند اما برخی دیگر قائل به وجوب و لزوم آن شده و شروع در کسب و کار را بدون آشنایی با احکام و قوانین مربوط به تجارت باطل میدانند که در این نوشتار ضمن اشاره به اقوال آنهاحکم به وجوب تفقّه در تجارت مورد بحث و بررسی قرار میگیرد.
کلید واژهها: جهاد اقتصادی، اخلاق حرفهای،فراگیری، وجوب تفقّه، احکام تجارت.
- مقدمه
فقه شیعه این انعطاف و زمانشناسی را دارد که بتواند به روز گردد و بدینسان جهاد به ابعاد فرانظامی تعمیم یابد؛ جهاد علمی، جهاد فرهنگی، جهاد سازندگی و ... و امروز نیز جهاد اقتصادی به این گفتمان وارد شد. در بین ابعاد مذکور، اقتصاد از ویژگی عامتری برخوردار است: یعنی در مقایسه ابعاد مختلف پیشرفت یک کشور با کشورهای دیگر، حوزه اقتصاد و شاخص های مربوط به آن از برجستگی ویژهای برخوردار است و نهادهای بینالمللی نیز توسعه را در این بعد خلاصه میکنند. جهاد اقتصادی که گفتمان عمومی امسال کشور است، یکی از عرصههای اثبات این کارآمدی است از جمله مسائلی است که همه مردم - بدون استثنا - آن را لمس میکنند و هر کسی درحدّ فهم و تجربه خود درباره آن به قضاوت مینشیند، بنابراین آن سوی اثبات کارآمدی اقتصادی نظام اسلامی، رضایت عمومی خواهد بود. اما ابعاد جهاد اقتصادی چیست و چگونه باید بدان ورود کرد؟
جهاد اقتصادی دارای اصولی است که مهمترین آن عبارتند از: اصل کارآفرینی، اصل صرفه جویی، اصل تولید، اصل نهادمند و به روز کردن روشها، اصل خدمت خالصانه در تمام ابعاد، اصل برنامهریزی.اصل بسیار مهمی که شاید کمتر بدان پرداخته شده و از اهمیت بسیار فراوانی برخوردار است به نوعی زمینه را برای سایر اصول مهیا میکند »اصل آموزش و فراگیری علوم تجاری« است.رعایت اخلاق در کسب و کار و اخلاقی بودن تاجر و کاسب در امر تجارت، عامل مهم در توسعهی اقتصادی و رشددرآمد ملّی جامعه محسوب میگردد. برای اخلاقی بودن سه چیز لازم است: دانستن، خواستن و توانستن. »دانستن« یعنی دانش کار را داشتن و این که بدانم مسئولیت حقوقی من چیست؟
»خواستن« یعنی انگیزهی کار را دارا بودن و »توانستن« عبارت است از داشتن مهارتهای عملی در انجام کار. ممکن است کسی وظیفهی خود را بداند ولی در عمل قدرت اجرای آن را نداشته باشد.اگر کشوری مایل به پیشرفت و توسعه است باید الگوهای متناسب با شرایط خود بیابد. طبیعی است که شرایط کنونی اقتصاد ایران شبیه هیچ کشوری نیست نه نظام اقتصادی و نه اجتماعی و نه سیاسی. با گذشت نزدیک به سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، باید اعتراف کرد هنوز مبانی اقتصاد اسلامی به طور کامل در اقتصاد جامعه به کار گرفته نمیشود و آن طور که شایسته است آموزههای اسلامی برای رشد جامعه معرفی نشده است.
یکی از مهمترین این آموزهها، »فراگیری دانش تجارت در کسب و کار و امور بازرگانی« است. با توجه به ضرورت و اهمیّت تجارت، پیچیده بودن احکام و قوانین آن و ارتباط تنگاتنگ توسعهی دانش تجارت با رشدمعاملات مشروع در جامعه، لزوم فراگیری آن یعنی وجوب» تفقّه« قبل از شروع به امری بدیهی و روشن است.وجوب و لزوم داشتن دانش حرفهای برای امور اقتصادی و بازرگانی، که در این مقاله جنبهی فقهی آن مورد بحث و بررسی قرار میگیرد، یعنی اینکه کسب دانش لازم در تجارت یک امر اخلاقی است و از اصول و پایههای مهم در جهاد اقتصادی محسوب میشود. در حقیقت دانش کار را داشتن مقدمهی خواستن و توانستن است و بدون آن این دو تحقق نمییابد.
- 2 تحلیل مفهوم جهاد اقتصادی
جهاد در لغت از ماده - جهد - به فتح یا ضمّ جیم به معنی قدرت و مشقت و سختی است - ابن
