بخشی از مقاله
چکیده :
در این مقاله به صورت اجمالی به معرفی نظرات امام خمینی - ره - در مورد نفس و راه هاي مبارزه ي با آن و همچنین رابطه مراتب مختلف نفس با یکدیگر و تأثیر این رابطه در زندگی فردي و اجتماعی و یا به معناي دیگر تأثیر آن در سبک زندگی میپردازیم و براي آن که از طولانی شدن کلام پرهیز شود سعی شده برداشت خود را از جمله هاي امام بیاوریم.اهمیت رعایت ظاهر در سبک زندگی و اثر آن در باطن افراد جامعه و عکس این رابطه را با نگاهی به نظرات امام در مورد نفس و مراتب آن مورد بررسی قرار می دهیم.به طور کلی امام دوري از خودخواهی را اصل تهذیب و مبارزه با نفش می داند و بسیار در آثارشان از آن به مادر بتها یاد می کنند و خودخواهی را در تضاد با خداخواهی می دانند.تهذیب در کلام امام در اولویت اول قرار دارد.
کلید واژه: نفس- تهذیب- ملک و ملکوت-جبروت- امام
مقدمه:
جهاد با نفس به عنوان یک واجب دینی - نفسی - که بر همه افراد مسلمان واجب و ضروري است و از دیر باز مورد توجه علماي اسلامی بوده و در این باره کتابها نوشته اند.از جمله در عصر اخیر کتاب شریف »جامع السعادات«و»معراج السعاده«که ترجمه ي معنوي جامع السعادات می باشد به عنوان معروفترین این کتابها می باشد.امام به عنوان یک عارف کامل نگاهی نسبتا متفاوت و نو نسبت به این مقوله دارد که نویسنده ي مقاله سعی در معرفی گوشه ي کوچکی از این دیدگاه دارد.تفاوت نگاه امام می تواند راهگشاي بسیار خوب و روشنی براي جوانان تشنه ي معرفت و معنویت باشد.یکی از دلایلی که این موضوع را انتخاب کردم این بود که از وقتی که پا به دانشگاه گذاشتم و در رشته علوم قرآن و حدیث مشغول به تحصیل شدم تا به امروز که در دانشکده علوم قرآنی میبد مشغول به تحصیل هستم خیلی کم یا شاید هم ندیدم کسی به این مقوله بپردازد؛همه جا از معارف دینی و ترویج دین صحبت می شود و پرداختن به خود و اصلاح و جهاد با نفس موضوعی است که کمتر به آن پرداخته و حتی حرفی از آن به میان نمی آید.
به قول امام علم اخلاق در رأس امور است.تهذیب و جایگاه آن براي اهل علم چیزي است که گوش ما پر است از حرفها در مورد اهمیت آن؛ولی این که به صورت جدي به خود بحث و چگونگی کیفیت آن به خصوص براي دانشجویان علوم دینی پرداخته شود،کمتر مشاهده می شود.از دیدگاه امام انسان تا به خود می پردازد و خودخواه است از خدا دور است حتی اگر عالم باشد و حتی اگر علم توحید بخواند.در دیدگاه امام حجاب اصلی بین انسان و خدا ، خود خواهی انسان است.مثلا امام در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل می فرمایند:»میزان در ریاضات حقه و باطله به یک معنی دقیق عرفانی،قدم نفس و خود خواهی و قدم حق و حق طلبی است ...علم توحیدي که براي نمایش در محضر عوام یا علما باشد از نورانیت عاري و بري است و غذایی است که با دست شیطان براي نفس اماره تهیه شود؛خود آن انسان را از توحید بیرون برد و به تشریک نزدیک کند«
در نگاه امام سبک زندگی بر اساس هواي نفس و خودخواهی،حتی اگر به ظاهر شکل اسلامی داشته باشد،در باطن بی ارزش است.در نگاه امام رشد فرد و جامعه باید متوازن باشد و تک بعدي نباشد و این جز از راه مبارزه با نفس براي فرد فرد یک جامعه تحقق نمی یابد.در کتابهاي اخلاقی امام وقتی پاي نصیحت هاي امام مینشینی جانت را زیر و رو می کند.انسان مستعد را منقلب می کند.امام همانطور که بیان خواهد شد فقط راهنما نیست؛راهبر هم هست؛البته به شرط همراهی.امام در کتاب شرح جنود عقل و جهل می فرمایند:»کتاب اخلاق آن است که به مطالعه ي آن نفس قاسی نرم و غیر مهذب،مهذب و ظلمانی نورانی شود و آن به آن است که عالم در ضمن راهنمایی راهبر و در ضمن ارائه ي علاج،معالج باشد و کتاب،خود دواي درد باشد نه نسخه ي دوا نما. - ص - 13
از هستی خویش جدا باید شد از دیو خودي خود جدا باید شد
آنکس به شیطان درون سرگرم است کی راهی راه انبیا خواهد شد - دیوان امام - ص 208
جهاد در لغت از دو ریشه ي جَهد به معناي تلاش و جُهد به معناي طاقت آمده که در اینجا هر دو معنی مورد نظر می باشد .به معناي تلاش طاقت فرسا همراه با استقامت.نفس:که تعبیرات مختلفی از آن شده در یک کلام می توان به جان آدمی از آن نام برد.که به تعریف امام از نفس در این مقاله خواهیم پرداخت.
فصل اول:
الف: معرفی کتاب
امام سه کتاب براي عامه مردم در مورد جهاد با نفس نوشته اند که اصولا در سن جوانی این کتابها را به رشته ي تحریر در آورده اند.مثلا کتاب شرح جنود عقل و جهل چنانچه در خود کتاب در باب غضب توضیح می دهند مصادف با جنگ جهانی دوم بوده است.در نوشته هاي امام از اصطلاحات عرفانی خاص کمتر استفاده شده،گرچه در ابتداي کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل و کتاب آداب الصلاه کمی از اصطلاحات خاص استفاده شده.سه کتاب معروف امام عبارتند از:چهل حدیث – شرح حدیث جنود عقل و جهل و آداب الصلاه البته نامه هاي عرفانی امام از جمله نامه به عروسشان و فرزنشان و همچنین تفسیر سوره حمد از جمله این آثار است.
ب:نفس از دیدگاه قرآن
براي بررسی دیدگاه امام نسبت به تهذیب و مبارزه با نفس ابتدا به سراغ آیات قرآن و تعبیرات مختلف قرآن از نفسمی پردازیم.
-1 نفس اماره : » وَمَا أُبَرﱢئُ نَفْسِی إِنﱠ النﱠفْسَ لأَمﱠارٌَة بِالسﱡوءِ ﱠإِلا مَا رَحِمَ رَبﱢیَ إِنﱠ رَبﱢی غَفُورٌ رﱠحِیمٌ - « من نفس خود را تبرئه نمیکنم چرا که نفس قطعا به بدى امر میکند مگر کسی را که خدا رحم کند زیرا پروردگار من آمرزنده مهربان است - سوره یوسف 53
-2 نفس لوامه:»َولا أُقْسِمُ بِالنﱠفْسِ ﱠاللوﱠامَهِ «که کار آن سرزنش کردن انسان در امور است. - قیامت - 2
-3 نفس مسوله یا مزینه »بل سولت لکم انفسکم« که کارهاي زشت را در نظر انسان زیبا جلوه می دهد. - یوسف - 18
-4 نفس ملهمه:»و نفس و ما سواها *فالهمها فجورها و تقواها«کارش این است که به انسان قدرت تشخیص نیک از بد می دهد - شمس - 8
-5 نفس مطمئنه:»یا ایتها النفس المطمئنه«مرتبه اي از نفس است که به قرب الهی رسیده و از رذایل رها شده. - فجر - 27
