بخشی از مقاله
چکیده
مطالعه حاضر به منظور ارزیابی و بررسی اثرات اکولوژیک و بیولوژیک لایروبی در محدوده بندرامام خمینی - ره - از خور موسی بر روی کیفیت آب، موجودات بنتیک و همچنین مقادیر آلاینده های آلی صورت گرفته است. با توجه به گستردگی نیازهای امروزه بشر و همچنین اهمیت استراتژیک منطقه این موضوع اهمیت ویژه ای پیدا کرده است.
نتایج حاصل از آنالیز ها نشان می دهد که تنوع و توالی ماکروبنتوزها در اثر انجام لایروبی کاهش یافته که بعد از اتمام لایروبی رو به بهبود رفته است. بیشترین گونه ماکروبنتوز شناسایی شده در این منطقه دوکفه ای ها و بعد از آن پلی کیت ها بوده اند. شاخص کیفیت آب - WQI - وضعیت منطقه را بد نشان داده است. جنس بستر منطقه سیلتی-رسی می باشد که در اثر لایروبی تغییراتی را نشان می دهد اما با گذشت زمانی کوتاه به وضعیت قبلی برگشته است. مقدار کل مواد آلی هم در زمان انجام لایروبی کاهش نشان داده است.
مقدمه
افزایش جمعیت، منافع اقتصادی بالا، حمل و نقل آسان و همچنین استفاده جهانی از سیستم های نقل و انتقال در دریاها، توجه به این اکوسیستم را چندین برابر کرده است. نیاز به استفاده از حمل و نقل دریایی در برنامه تجارت داخلی و بین المللی اجتناب ناپذیر می باشد. اختصاص جابجایی بیش از %90 از حمل و نقل های جهان به آبراه های دریایی در سالیان گذشته اهمیت این مناطق را بخوبی نشان می دهد.
خوریات مهمترین اکوسیستم های دریایی هستند، که به وسیله حفظ بیوتا ساحلی به یکی از بزرگترین سیستم های مولد تبدیل می شوند و به عنوان بستری مناسب برای رشد و پرورش انواع متنوعی از موجودات عمل می کنند . - Karbassi et al., 2008 - مصب ها حساس ترین و پرتولید ترین مناطق محیط زیست دریا می باشند، چرا که آن ها نقش مهمی در ایجاد محیط مناسب برای رشد و پرورش ماهیان تجاری و گونه هایی از میگوها ایفا می کنند. از طرفی دیگر انواع مختلفی از آلودگی ها ممکن است به این مناطق تخلیه شوند که ظرفیت و قابلیت طبیعی آن ها را کاهش می دهند . - Cohen et al ., 2001 -
این مناطق پویاترین و پرتولیدترین اکوسیستم ها هستند. مصب ها همچنین مکان مناسبی برای احداث بنادر می باشند که از آن ها به عنوان سرپناه لازم و شرایط مناسب برای دسترسی سریعتر به دریا یاد می شود. این اکوسیستم ها نقطه انتقال بین محیط های رودخانه و اقیانوس ها می باشند که محیط دریایی عواملی از قبیل جزر و مد، امواج، هجوم آب شور و محیط رودخانه ای عواملی از قبیل جریان آب تازه و رسوب را شامل می شود، این تاثیرات متضاد دلایلی هستند که مصب ها را در بین سازنده ترین، پویاترین و پپیچیده ترین اکوسیستم های جهان قرار می دهد.
علاوه بر این ها انواع گسترده ای از ارزش های اقتصادی این اکوسیستم ها از جمله ثبات خطوط ساحلی، چرخه های مواد مغذی، تجزیه کربن، سم زدایی از آب های آلوده و ذخیره انرژی را نیز می توان در میان دلایل اهمیت این اکوسیستم ها قرار داد . - European Union., 2012 - شهرنشینی و صنعتگری بار سنگینی را بر روی اکوسیستم خوریات تحمیل کرده است. سلامت مصب ها تا حد زیادی در نتیجه تخلیه مستقیم زباله ها از منابع مجاور صنعتی و شهری و همچنین تخلیه فاضلاب شهری کاهش یافته است - Kennish., . - 1991
با توجه به اینکه خوریات کم عمق، متاثر از زیستگاه های خشکی هستند، مکانی امن جهت تغذیه و تولید مثل و نوزادگاه انواع آبزیان می باشند که اهمیت زیست محیطی و شیلاتی بالایی به این مناطق می بخشد - Kennish, M. J., 1991. - Ecology of estuaries: Anthropogenic effects. CRC press , Taylor and Francis ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه های لایروبی از دهه 1970 مورد توجه محققین قرار گرفته است. امروزه با توجه به افزایش فعالیت های صنعتی، دریانوردی و بدنبال آن ایجاد آلودگی در آبراه استراتژیک خور موسی که نرخ رسوب گذاری در این منطقه را افزایش داده است ارزیابی پروژه های لایروبی دراین منطقه به امری ضروری تبدیل شده است اما متاسفانه مطالعات میدانی گسترده ای صورت نگرفته است.
اهمیت حمل و نقل دریایی
حمل و نقل دریایی برای طیف وسیعی از کالاها، راهی بسیار اقتصادی، با کارایی بالای انرژی و حافظ محیط زیست به شمار می رود. توسعه روزافزون فناوری و نیاز به افزایش بازدهی اقتصادی منجر به ساخت کشتی های بزرگ تر شده که این امر به نوبه خود مستلزم تعریض و یا تعمیق بسیاری از رودخانه ها و کانال ها و ایجاد بزرگراه های آبی برای دسترسی مناسب به بنادر و لنگرگاه ها می باشد.
بنادر مهم دنیا در بدو احداث نیاز به لایروبی جدید موسوم به لایروبی احداثی دارند تا کانال های دسترسی وسیع و عمیقی را به منظور عبور و مرور ایجاد کنند. بسیاری از این کانال ها به مرور نیاز به لایروبی نگهداری خواهند داشت تا رسوباتی که در کف کانال لایروبی جمع شده برداشته شوند تا این کانال ها از ابعاد کافی برای تردد شناورهای بزرگ برخوردار شود. در کل هدف از لایروبی ایجاد حوضچه های بندری، نگهداری و یا اصلاح کانال های دسترسی، تامین عمق کافی در پیش بندرها و لنگرگاه ها است - پاک، . - 1390
اهمیت منطقه
در طول دو دهه گذشته، خوریات ماهشهر در خور موسی به یکی از دارایی های اصلی اقتصادی در شمال غرب خلیج فارس تبدیل شده است . - Mooraki et al ., 2009 - این خور یکی از بزرگ ترین خوریات در خلیج فارس می باشد. بعضی از گونه های مهم ماهی و میگو به این مناطق مهاجرت می کنند و دوباره برای فعالیت های شیلاتی به مناطق تجاری بر می گردند.
از طرفی دیگر حجم زیادی از آلاینده ها از خلیج فارس به این خور جابجا می شوند. علاوه بر این ها این منطقه به عنوان یک آبراه مهم برای عبور تانکر ها و کشتی ها محسوب می شود، همچنین دریافت مقدار قابل توجهی از فاضلاب های صنایع پتروشیمی شهری و نیز فاضلاب های کشاورزی از دیگر منابع ورود آلاینده ها ذکر می گردد - . - Abdolahpur Monikh et al., 2013
موقعیت مناسب بندر امام از نظر دسترسی آسان به منابع انرژی، ارتباط با آب های آزاد و راهآهن سراسری و نزدیکی به مرکز کشور، این منطقه را به بستر مناسبی برای اجرای طرحهای بزرگ صنعتی و تجاری مبدل کرده است. در این راستا با توجه به اهمیت منطقه هماکنون علاوه بر اجرای طرح جامع بندر تجاری امامخمینی، مجتمعهای پتروشیمی بندر امام، زکریای رازی و فارابی احداث و راهاندازی شده و با تولید مواد مختلف در رفع نیاز صنایع داخلی نقش ویژهای ایفا مینماید. پایانه ماهشهر در امر صادرات فرآوردههای تولیدی پالایشگاه آبادان فعالیت داشته و همه ساله پذیرای تعداد زیادی از کشتیهای نفتکش میباشد.
فعالیت صنایع پتروشیمی و پایانههای نفتی، فعالیت های بندری و دیگر فعالیت های اقتصادی نظیر کشتیسازی و صیادی، اکوسیستم طبیعی منطقه را با شرایط جدیدی روبرو ساخته است - کرباسی و شادی، . - 1391 بندر امام خمینی - ره - در انتهای هفتمین دهه از آغاز فعالیتش، هم اکنون به عنوان یکی از مهمترین قطب های حمل و نقل منطقه ای به ایفای نقش می پردازد.
این بندر با 11 میلیون متر مربع مساحت در شمال غربی خلیج فارس، در انتهای آبراهه خور موسی به طول 42 مایل و عرض 250 متر قرار دارد و به علت برخورداری از امکانات پسکرانه ای مناسب در استان های مرکزی و غرب کشور، نزدیکی به کشورهای همسایه مانند عراق، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان و دسترسی آسان به آب های آزاد از طریق خلیج فارس، راهی مطمئن برای واردات و صادرات کالا به کشورهای اروپایی، آسیای جنوب شرقی، آمریکای جنوبی، استرالیا، آفریقای جنوبی و خاورمیانه محسوب می شود. طول جغرافیایی این بندر 49 06 20 E و عرض جغرافیایی آن 26 08 N 30 می باشد.
لایروبی
در اصل لایروبی بنادر به منظور عمیق تر شدن این قسمت ها در مناطق ساحلی بویژه در تاسیسات بندری نزدیک مصب یک اختلال رایج در شرایط کیفی اکوسیستم می باشد . - Bemvenuti., 2005 - ساخت و سازهای ساحلی، احیای اراضی، تغذیه ساحل و ساخت و ساز در بندر همگی شامل لایروبی می شوند، که بطور فزاینده ای با توجه به نیاز های اقتصادی و اجتماعی مناطق ساحلی در حال رشد سراسر جهان این مکانیسم نیز افزایش می یابد .
Hoeksema., 2007 - لایروبی ممکن است مقدار زیادی از رسوبات را جابجا کند، و باعث تغییر در بندر شود، که تغییر ساختار و پویایی جمعیت های ساکن بر بستر های نرم را نیز بدنبال دارد . - Kennyand Rees., 1996 - در اصل لایروبی به منظور مدیریت جریان آب، حجم و جهت، برای تغییر و یا بهبود ناوگان کانال های ناوبری در فعالیت های تجاری و تفریحی و نیز کنترل سیلاب مورد استفاده قرار می گیرد - USACE, April .2011 -
یکی از موارد قابل توجه در مورد پیشگیری از تخریب احتمالی و شناسایی منابع آلودهساز عملیات لایروبی است. این عملیات سالانه به منظور مناسب نگه داشتن عمق پای اسکلهها و همچنین برخی از نقاط کانال دسترسی بندر صورت میگیرد. حجم عظیم لایروبی سالانه میتواند اثرات ناخوشایندی برای اکوسیستم با ارزش منطقه دربر داشته باشد زیرا احتمال آلوده شدن رسوبات در اثر تخلیه پساب صنعتی صنایع پتروشیمی، آب توازن تانکرهای نفتی، زایدات نفتی موتورخانه و بالاخره ریزش برخی کالاهای وارداتی نظیر فسفات و ذغال کک وجود دارد - کرباسی و شادی، . - 1391
اثرات لایروبی
عملیات لایروبی بطور مستقیم و غیرمستقیم با آثار مثبت و منفی زیست محیطی مختلفی همراه است. هر یک از مراحل حفاری، حمل و تخلیه، در واقع بر انواع مختلف حیات دریایی از طریق تغییرات فیزیکی که بر بستر دریا اعمال می شود یا در اثر رها شدن احتمالی مواد آلاینده تاثیر می گذارد. این اثرات به شکل های مختلف در حین اجرای عملیات لایروبی، پس از اتمام عملیات و همچنین در دراز مدت بروز می نماید - پاک، . - 1390
عملیات لایروبی در محیطی که این فعالیت به انجام می رسد با آثار مثبت و منفی مختلفی همراه است. لایروبی می تواند به طرق مختلف مزایای محیط زیستی ایجاد نماید. برای مثال مواد لایروبی شده گاهی برای ایجاد یا احیاء زیستگاه ها استفاده می شوند و گاهی با تغذیه ساحل، احتمال فرسایش یا سیل را کاهش می دهند.
همچنین لایروبی می تواند به حذف رسوبات آلوده و بهبود کیفیت آب و حفظ سلامت اکوسیستم های آبی کمک نماید. این نوع لایروبی به لایروبی اصلاحی یا زداینده موسوم است که برای آبراه ها، دریاچه ها، بنادر و بندرگاه های مناطق صنعتی یا شهری به کار می رود. مواد لایروبی شده ممکن است پس از برداشت، پالایش و مورد استفاده قرار گیرند یا تحت تدابیر لازم محیط زیستی دفع شوند.
