مقاله رابطه بین باورهای مذهبی ، بحران هویت و سبکهای هویت در دانش آموزان

بخشی از مقاله

رابطه بین باورهاي مذهبی، بحران هویت و سبکهاي هویت در دانش آموزان

چکیده

پژوهش حاضر با هـدف بررسـی رابطـه باورهـاي مـذهبی، بحـران هویـت و سبکهاي هویت در دانشآموزان انجـام گرفتـه اسـت. بـدین منظـور از میـان دانشآموزان مقطع چهارم متوسـطه شهرسـتان سـیرجان 330 نفـر بـا روش نمونهگیري خوشـهاي، انتخـاب شـده و پرسـشنامههـاي اسـتاندارد باورهـاي اساسی مذهبی، بحران هویت، و سبکهاي هویت را تکمیل نمودهاند. طرح ایـن پژوهش از نوع توصیفی ـ همبستگی بوده است. دادهها با شاخصهاي آماري، چون همبستگی پیرسون و آزمون t براي نمونههاي مـستقل تحلیـل شـدهانـد.

نتایج نشان داد که بین باورهاي اساسی مذهبی و بحران هویـت رابطـه منفـی معنادار (r= -0/459) وجود دارد و باورهاي مذهبی با تمام سبکهـاي هویـت ارتباط معناداري داشته است. بحران هویت با تعهد هویت در افراد رابطه منفی معناداري نـشان داد .(p<0/01, r = -0/433) دانـشآمـوزان دختـر و پـسر در میزان باورهاي مذهبی و بحران هویت از یکدیگر متفاوت نیستند.

کلید واژهها: باورهاي مذهبی، بحران هویت، سبکهاي هویت، دانشآموزان.

مقدمه و طرح مسأله

بر کسی پوشیده نیست که انسان فطرتاً خداجو آفریده شده است و میل و گرایش باطنی به خدا دارد. به عبارتی از آموزههاي ذاتی مختص انسان که تعبیر به فطرت میشـود در سه بعد معرفتی و شناختی، گرایشی و توانشی به ترتیب در انسان حس خدایابی و میـل به خداگرایی و توانایی قرب الیاالله وجود دارد که در نهاد آدمی به ودیعه گذاشته شـده است (اکبري، .(219 :1387 چنان که خداوند در قرآن کریم خطاب به پیـامبر اکـرم(ص)

میفرمایند: »فَذَکﱢرْ إِنﱠما أَنتمذَکﱢرٌ (غاشیه: .(21 اي پیامبر یادآوري کن که تو تنهـا تـذکار دهندهاي.« این آیه صریحاً بیان میکند که انسان فطرتاً خداجوست و هویت هر فردي با دین و اعتقاد به خدا آمیخته است. البته این امر بالقوه بوده و نیاز به شکوفایی و فعلیـت دارد. همانطور که بین خودشناسی و خداشناسی ملازمه وجود دارد، بین خودفراموشی و خدافراموشی هم ملازمه هست و این حاکی از شناخت فطـري و علـم حـضوري بـه خداست. تفکر دینداري، تفکري است که مبتنی بر یک مذهب باشد. فرد مذهبی مطـابق دستورات پیامبران و شرایع مذهبی به واجبات دینی عمل نمـوده و از محرمـات پرهیـز مینماید. در بعد تعاملی، فرد داراي باورهاي مذهبی، خدا را پنـاه خـود دانـسته و بـا او اُنس میگیرد، شاديهایش را موهبت او دانسته و در مشکلات و سـختیهـا از او مـدد میجوید (عسگري و همکاران، .(13 :1388

اهمیت مسأله هویت از آنجا کـه یکـی از عناصـر لازم بـراي انـسجام اجتمـاعی در جامعه است، بیشتر روشن میشود. در فرهنگ معین آمده است: »هویت یعنـی: -1 ذات باري تعالی، -2 هستی، وجود؛ -3 آن چه موجب شناسایی شخص باشد و -4 حقیقـت جزئیه« یعنی هرگاه ماهیت با تشخص لحاظ شود هویت گویند و گاه بـه معنـی وجـود خارجی است و مراد تشخیص است و هویت گاه بالذات و گاه بالعرض اسـت (معـین،

.(5228 :1381 در فرهنگ عمید هویت به معناي حقیقت شیء یا شخص که مشتمل بـر صفات جوهري او باشد، اشاره شده است. به یک معنا هویـت عبـارت اسـت از آنچـه سبب تشخص و یا آنچه موجب شناسایی فرد میشـود (عمیـد، .(1265 :1374 اصـطلاح هویت از دهه 1950 رایج شده است. هویت یک ساختار روانی ـ اجتمـاعی اسـت کـه بذر شکلگیري آن در سالهاي پیش از نوجوانی پاشـیده مـیشـود. اریکـسون و دیگـر روانشناسان معتقدند، تمایل به هویتیابی از نوجوانی شروع میشود. از مشخـصههـاي اصلی هویت، انتخاب ارزشها، باورها و هدفهاي زندگی اسـت (بخـشایش و رضـایی

مقدم، .(117 :1390 یافتهها نشان میدهد رشد هویت را در حوزة تجربه دینـی مـیتـوان روشن کرد (الیسات و پرات، .(29 :2012

مذهب همواره مورد توجه روانشناسان بوده است. بهویژه در بیش از دو دهه اخیـر و با گسترش مباحث مربوط به روانشناسی، نقش سالم و رو بـه رشـد مـذهب، توجـه بسیاري از روانشناسان را برانگیخته است (بـارون، .(717 :2006 مناسک دینـی از جملـه مؤلفههاي کلیدي هویت ملی است که هـم توجیـه معنـوي و ذهنـی دارد و هـم جلـوة بیرونی. معناي درونی و نمایش بیرونی مناسک دینـی، هویـت یـک قـوم را از دیگـري متمایز میکند. کمتر مراسم و برنامهاي را میتوان یافت که از نظر قـدمت، حـضور دل، همگانی بودن و هماهنگی بیرونی به پاي مناسک و عبـادات دینـی برسـد. در عبـادات، عابدان خود را در پیشگاه موجودي ماورایی حس میکنند و مستقیم و غیرمستقیم بـا آن ارتباط برقرار میکنند (نصري، .(30 :1387 باورهاي مذهبی و اعتقـاد بـه وجـود خـداي یگانه در خودشناسی و شکلگیري یک دیدگاه واحد از خود نقش دارد. در همین زمینه تحقیقات نشان داده است که هویت افراد مذهبی تا حدي شکل گرفته است و اعـضاي گروههاي مذهبی به یک تعریف روشن از خود رسـیدهانـد (امبـی یـووا، .(42 :2010 بـه عبارتی تحولات اجتماعی و مذهبی نقش مهمی در هویت اساسـی فـرد دارنـد؛ دیـن و هویت دینی دژ محکمی در زندگی مردم و هویت آنان در اروپاي مرکزي و شرقی است
(تومکا، .(31 :2009
در سوي دیگر مسأله بحران هویت مطرح میشود که ناشی از عوامـل گونـاگونی از جمله ضعف باورهاي مذهبی است. در حوزة جامعهشناسی ریشه بحـران هویـت را در جامعه و ساختارهاي فرهنگی و در حـوزة روانشناسـی ریـشه آن را در امـور فـردي و روانی فرد جستجو میکنند (شرفی، .(80 :1387 انتخاب واژة »بحران هویت« براي انتقال از نوجوانی به بزرگسالی اشاره به حساسیت این دوران دارد، زیرا در ایـن دوران اسـت که فرد یا موفق به تعریفی مناسب و قابل قبول از خود میشود که بـا شـرایط فـردي و محیط اجتماعی او هماهنگ است و یا این که دچار سردرگمی شده و از نظر فردي رنج خواهد برد و تعریف او از خودش با معیارهاي اجتماعی در تضاد خواهد بود. انتخـاب واژة بحران همان وضعیت مرزي بـین سـردرگمی و کـسب هویـت، یکپـارچگی و یـا اغتشاش است (امیدیان، .(28 :1388 بحـران هویـت ممکـن اسـت در هـر مرحلـهاي از زندگی انسان رخ دهد؛ در شرایط اضطرابانگیز و دشوار که هویت شکل یافتـه یـاراي کمک به سازگاري با شرایط جدید را ندارد، فرد دچار بحران هویت میشود.

از میان روانشناسان، اریکسون به مفهوم هویت، بحـران هویـت و آشـفتگی هویـت تأکید میکند. بحران هویت مفهومی است که او براي توصیف عدم توانایی نوجـوان در قبول نقشی که جامعه از او انتظار دارد، به کار میبرَد. ایـن بحـران بـدان جهـت جـدي است که عدم موفقیت در رویارویی با آن پیامدهاي وخیمی دارد. شخصی که فاقد یـک هویت متشکل است، در خلال زندگی بزرگسالیاش با مشکلات متعددي مواجه خواهد شد. عدم موفقیت در شکل دادن به هویت فردي، خود بحرانی ایجاد میکند که بحـران هویت نام دارد (شرفی، .(18 :1387 این حالت سبب میشود وي احساس کنـد منـزوي، تهی، مضطرب و مردد شده است چنان که در طی آشفتگی هویـت، فـرد ممکـن اسـت
احساس کند به جاي آنکه در حال پیشرفت باشد دچار پسروي اسـت(شـاملو، .(67 :1384
کلّ بحران هویت با نشانههاي افسردگی، اضطراب و شک و تردید تعریف شـده اسـت
(روسی و مبرت، .(141 :2011 با این اوصاف فرد براي خروج از ایـن بحـران بایـستی در پی ارزشهاي مثبت و پایدار در فرهنگ، مذهب یا ایدئولوژي خود باشـد تـا از درهـم ریختگی هویت رها شود و هویت اصیل خویش را بازیابد، در پژوهشی نشان داده شـد که فرآیند کسب هویت و داشتن ارزشها و اهداف با هم روابط متقابل دارند (دوریـز و
همکاران، .(135 :2012

در مطالعهاي براي درمان نوجوانـان مبـتلا بـه سـردرگمی هویـت، روابطـشان را بـا دوستان، والدین و معلمان بهبود دادهاند و به آنها براي به دست آوردن اعتماد بـه نفـس مثبت، روشن کردن اهداف زندگی و ایجاد یک هویت پایـدار کمـک کردنـد (فـولش و همکاران، .(418 :2010 پژوهشهاي گوناگونی در زمینه ارتباط باورهاي مذهبی و بحران هویت صورت گرفته است که میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
در پژوهش آزادي (1389)، مهمترین عامل مؤثر در بروز و ظهور بحـران هویـت در جوانان، میزان تحصیلات والدین و میزان پایبندي مذهبی و در مراتب بعـدي پیـروي از مد بود. به این معنا که هر چه تحصیلات و پایبندي مذهبی والـدین بـالاتر بـود، میـزان بحران هویت به شدت کاهش مییافت. در تحقیقی که رجـایی و همکـاران (1388) بـر روي جوانان انجام دادند دریافتند که بین باورهاي اساسی مذهبی بـا بحـران هویـت در جوانان ارتباط منفی معنادار وجود دارد (r= -0/307)، در تفسیر این یافته میتوان گفت هر چه میزان باورهاي مذهبی در جوانان بالاتر و قويتر باشد میـزان بحـران هویـت در آنان کمتر خواهد بود. همچنـین نتـایج پـژوهش دهـشیري (1384) نـشان داد کـه بـین دینداري و بحران هویت و نیز بین پیشرفت تحصیلی و بحران هویت رابطه معکوس و

معناداري وجود دارد، به عبارت دیگر هرچه باورهاي مذهبی قويتر بودند میزان بحران هویت کمتر مشاهده میشد و به تبع هرچه بحران هویـت کمتـر بـود میـزان پیـشرفت تحصیلی افزایش مییافت.

رول (2008) با بررسی رشد معنوي در مدارس عمـومی و مـذهبی بـه ارتبـاط بـین معنویت با عواملی ماننـد جامعـه، هویـت و شخـصیت دسـت یافـت. او معتقـد اسـت دانشآموزان داراي ابعاد دینی و معنوي متفاوتی هستند که باید رشد و پرورش یابنـد و این وظیفه معلمان است که از طریق روشهاي تدریس خود این ابعاد را پرورش داده و سازماندهی و به شکلگیري هویت دانشآموزان کمک کنند. در پژوهش دیگري کیـز و ریتزس (2007) نشان دادند هنگامی که هویت مذهبی افزایش مـییابـد، حرمـت فـردي افزایش و افسردگی کاهش مییابد.

برزونسکی یکی از نظریهپردازان فرآینـد شـکلگیـري هویـت اسـت کـه بـا تلفیـق جنبههاي گوناگون هویت از قبیل فرآیند، ابعـاد و محتـوا سـه سـبک بـراي آن در نظـر گرفت. در سبک هویت هنجاري، فرد ارزشهاي مراجع قدرت و والدین را مـیپـذیرد.

افراد داراي این سبک انعطافناپذیرند و هدفهاي کاري و آموزشی مشخصی دارند که از بیـرون کنتـرل مـیشـود. در سـبک هویـت سـردرگم ــ اجتنـابی، فـرد همـواره بـه درخواستهاي موقعیتی واکنش نشان می دهد. ایـن گـروه بـا تعلـل و درنـگ زیـاد در تصمیمگیري براي مسایل شخصی و هویتی مشخص میشوند. سبک هویت اجتنابی بـه طور مثبت معنادار با ارزشهایی مانند لذتگرایی و قدرت که بـا علایـق فـرد سـروکار دارد، همبستگی دارد. در سبک اطلاعاتی، فـرد جـستجوگر اطلاعـات اسـت، در مـورد مفاهیم خود شکاك و نسبت به آگـاهیهـاي مربـوط بـه خـود پـذیرا اسـت و قبـل از تصمیمگیري به پردازش و ارزیابی اطلاعات میپردازد. همچنین تحقیقات متعددي مانند برزونسکی و همکاران (2011)، برزونسکی (2008) و برزونسکی و کوك (2005)، نشان دادهاند که دانشجویان داراي هویت سبک اطلاعاتی، سطوح بالایی از استقلال تحـصیلی را نشان میدهند، درك روشنی از اهداف آموزشی دارند، داراي مهارت بـالاي آموزشـی هستند و گرایش به عملکرد تحصیلی سطح بالا دارند. بـه نظـر برزونـسکی تعهـد یـک عنصر اساسی در ساختار هویت است و به کمک تعهد است که چارچوبی براي ارزیابی و تنظیم رفتار فراهم میشود و به رفتار هدف و جهت داده میشود (امیدیان، .(36 :1388

متأسفانه هنوز پژوهشی در خصوص رابطه باورهاي مذهبی و سبکهاي هویت صورت نگرفته است.

فرضیات تحقیق

از آنجا که باورهاي مذهبی نقش بسیار تعیین کننـدهاي در بحـران هویـت دارد، هـدف پژوهش حاضر بررسی رابطه باورهاي مذهبی، بحران هویـت و سـبکهـاي هویـت در دانشآموزان دبیرستانی شهرستان سیرجان بود. لذا بنابر مبانی نظري و سوابق پژوهـشی ذکر شده، فرضیههاي زیر تدوین شدند و مورد آزمون قرار گرفتهاند:

-1 بین باورهاي مذهبی و بحران هویت دانشآموزان رابطه وجود دارد. -2 بین باورهاي مذهبی و سبکهاي هویت دانشآموزان رابطه وجود دارد. -3 بین بحران هویت و سبکهاي هویت دانشآموزان رابطه وجود دارد. -4 میزان باورهاي مذهبی در دانشآموزان دختر و پسر متفاوت است.
-5 میزان بحران هویت در دانشآموزان دختر و پسر متفاوت است.

روش تحقیق

تحقیق حاضـر از نـوع تحقیقـات توصـیفی ـ همبـستگی اسـت. در چنـین تحقیقـاتی، پژوهشگر در پی بررسی رابطه احتمالی و اندازة همبستگی بین متغیرهاي ذکـر شـده در تحقیق است. از اینرو، هدف، کشف رابطه علّی نیست، بلکه تبیین رابطه براي ارتباط و معناداري آن میباشد. بهطورکلی، رویدادها و عوامـل گونـاگونی مـیتواننـد بـا بحـران هویت در ارتباط باشند، اما تحقیق حاضر با هدف بررسی رابطه احتمالی بـین باورهـاي مذهبی، بحران هویت و سبکهاي هویت دانشآموزان مقطع متوسطه انجام گرفته است.

تکنیک گردآوري اطلاعات، حوزة تحقیق، سـال انجـام تحقیـق، جامعـه آمـاري و حجم نمونه
جامعه آماري این پژوهش را کلیه دانشآموزان مقطع چهارم متوسطه شهرستان سیرجان

(N= 2226) در سال تحصیلی 1390-1391 تشکیل دادهاند. نمونـه آمـاري پـژوهش بـا توجه به جدول کرجسی و مورگان شامل 330 نفر از دانشآموزان (پسر132 = و دختر= (198 مقطع چهارم متوسطه بوده که به روش نمونهگیري خوشهاي انتخاب شـدهانـد. از بین مدارس متوسطه شهرستان سیرجان 10 مدرسه، شامل 5 مدرسه دخترانه و 5 مدرسه پسرانه بهصورت تصادفی انتخاب و سپس از هر مدرسه 1 کلاس بـهصـورت تـصادفی انتخاب شد. ابتدا تعداد دانشآموزان مـدارس متوسـطه دخترانـه و پـسرانه بـه تفکیـک مشخص شد و سپس با محاسبه اینکه دانشآموزان دختر و پسر چـه درصـدي از کـل

دانشآموزان را تشکیل میدادند، به همان نسبت تعداد دانشآمـوزان انتخـابی بـهعنـوان نمونه مشخص شد. بر این اساس مراحل نمونهگیري مذکور به این ترتیب بود:
-1 برآورد تعداد نمونه لازم براي بررسی.

-2 تعیین درصد سهم و تعداد نمونه مورد نیاز در هر گروه جنسیتی. -3 انتخاب تصادفی تعداد نمونه برآورد شده از بین دانشآموزان.

تکنیک گردآوري اطلاعات، استفاده از پرسشنامه استاندارد بود. در این پژوهش، بـه منظور آزمون فرضیههـاي تحقیـق، از پرسـشنامه اسـتاندارد باورهـاي مـذهبی اساسـی، پرسشنامه بحران هویت و پرسشنامه سبک هویت استفاده شده است.

الف) پرسشنامه باورهاي مذهبی اساسی (BRBQ)

این پرسشنامه شامل 50 سؤال است و در مجموع سه دسته بـاور مـذهبی اساسـی را در مورد خداوند، انسان و هستی، در قالب 10مؤلفه مورد بررسی قرار مـیدهـد. برخـی از این مؤلفهها عبارتند از: خداوند تنها مالک جهان و هستی اسـت، خداونـد دانـا و توانـا است، خداوند بخشنده و مهربان است، انسان عالیترین موجود و نمایندة خدا بـر روي زمین است، انسان آفریدهاي صاحب اراده و عقل است و... . نمرهگذاري این پرسـشنامه براساس طیف لیکرت از 1 تا 5 (از کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم) مـیباشـد. روایـی آن توسط اساتید و متخصصان این زمینه مورد تأییـد قـرار گرفتـه اسـت و ضـریب آلفـاي کرونباخ براي نمره کل پرسشنامه 0/96 محاسبه شده که بیانگر همـسانی درونـی بـالاي این آزمون است (رجایی و همکاران، .(97 :1388

جدول شمارة :5 مؤلفههاي پرسشنامه باورهاي مذهبی اساسی

شماره مؤلفه
1 خداوند تنها مالک جهان و هستی است.

2 خداوند دانا و توانا است.

3 خداوند بخشنده و مهربان است.

4 انسان عالیترین موجود و نماینده خدا بر روي زمین است.

5 انسان آفریدهاي صاحب اراده و عقل است.

6 وظیفه انسان در جهان هستی رسیدن به تعالی و کمال است.

7 زندگی انسان با مرگ فنا نمیپذیرد.

8 هستی با مقصود و هدف آفریده شده است.

9 هستی با نظم و ترتیب و قانونمند است.

01 هستی پیچیده و شگفتانگیز خلق شده است.

ب) پرسشنامه بحران هویت (ICQ)

این پرسشنامه نیز شامل 50 سؤال است که در مجموع 10 نـشانه بحـران هویـت را بـر اساس نظریه درمان شناختی ـ هیجانی دینی که شامل: بیهدفی، پوچی، ناامیـدي، عـدم اعتماد به نفس، بیارزشـی، نارضـایتی از زنـدگی، اضـطراب، غمگینـی، پرخاشـگري و عصبانیت است را میسنجد. نمرهگذاري این پرسشنامه نیز براساس طیـف لیکـرت از 1

تا 5 (از کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم) میباشد و روایی آن توسط اساتید و متخصـصان این زمینه مورد تأیید قرار گرفته است. بـراي محاسـبه پایـایی از روش آلفـاي کرونبـاخ استفاده شد و برابر با 0/93 به دست آمد که بیانگر پایایی بـالاي ایـن آزمـون مـیباشـد
(رجایی و همکاران، .(97 :1388

ج) پرسشنامه سبک هویت (ISI)

پرسشنامه سبک هویت یک مقیاس 40 سؤالی است که 11 سؤال آن مربوط بـه مقیـاس اطلاعاتی، 9 سؤال آن مربـوط بـه مقیـاس هنجـاري، 10 سـؤال آن مربـوط بـه مقیـاس سردرگم یا اجتنابی و 10 سؤال دیگر مربوط به مقیاس تعهد است که براي تحلیل ثانویه استفاده میشود و یک سبک هویتی محسوب نمیشود. پاسخ آزمودنیها یه سؤالات بـه شکل طیف لیکرت 5 درجهاي میباشد که شامل کاملاً مخالف 1 = تا کـاملاً موافـق5 =
میباشد. برزونسکی (1992)، پایایی درونی را با ضـریب آلفـا بـراي مقیـاس اطلاعـاتی

0/62، مقیاس هنجاري 0/66 و مقیاس سردرگم اجتنابی 0/73 گزارش کرده است. ایـن پرسشنامه از همسانی درونی خوبی برخوردار است و به وسیله اجـراي همزمـان آن بـا مقیاس سلامت عمومی گلدبرگ نیز سنجیده شده است. نتایج این مطالعه نشان میدهـد که پرسشنامه سبک هویت از اعتبار بالایی برخوردار است و در نتیجـه مـیتوانـد ابـزار مناسبی براي ارزیابی شکلگیري هویت از دیدگاه پردازش اطلاعات مربوط به خویشتن باشد (غضنفري، .(81 :1383