بخشی از مقاله
مقدمه
وابستگی به مصرف مواد مخدر دارای اثرات مخرب و زیان بار بوده و این پدیده ویرانگر، سالانه عده زیادی قربانی می گیرد به طوری که می توان گفت قربانیان این پدیده شوم به طور معمول گران بهاترین سرمایه های هر مملکتی یعنی جوانان هستند و سوداگران مرگ از مشکلات این گروه برای گسترش و رونق بازارهای خود و نابودی این قشر سوء استفاده های زیادی می کنند و از طرف دیگر آمارهای سازمانهای بین المللی به ویژه سازمان بهداشت جهانی (1WHO) و یونسکو حاکی از افزایش مصرف مواد مخدر در جهان است و در این میان دنیا شاهد بیشترین حجم تولید مواد مخدر در سال 2005 در کشور افغانستان بوده است (به نقل از یاریان، .(1387 اعتیاد، مصرف مکرر و زیاد یک ماده است که محرومیت از آن موجب علایم ناراحتی و میل شدید به مصرف دوباره می شود و تباهی جسمی و روانی را در پی دارد و همچنین می توان گفت اعتیاد، به مصرف مکرر یک دارو یا ماده شیمیایی با یا بدون وابستگی جسمی گفته می شود (کاپلان و سادوک2 ،2002؛ به نقل از عصاریان و همکاران، .(1379 با توجه به اثرات جسمانی و روانی ناشی از مصرف مکرر مواد مخدر مانند: اسهال، استفراغ، کاهش شدید وزن، مشکلات کبدی و ریوی، اضطراب بیقراری و ... روش های درمانی مختلفی جهت ترک این بلای خانمان سوز ارایه شده است. راهبردهای کنترل فکر یکی از مهمترین انواع درمانها برای ترک این مواد استتحقیقات. نشان داده اند که معتادان غالباً دارای مشکلات جدی در کنترل فکر خود هستند. بنابراین این روش می تواند افکار معتاد را مشغول نگاه دارد و در درمان کسانی که دچار افکار بد هستند و دائم به آن فکر می کنند به راحتی به کار رود (هاشمی، .(1390 نتایج مطالعات گوناگون پیرامون راهبردهای کنترل فکر و باورهای فراشناختی در نمونه های مختلف غیر بالینی، نشان داده است که باورهای فراشناختی مختل و به تبع آن استفاده از راهبردهای کنترل فکر ناکارآمد، باعث مشکلات هیجانی از جمله، اضطراب، افسردگی، استرس، نگرانی و ... می شود (بهراد و کمالی، .(1389 راهبردهای کنترل فکر عبارتند از مجموعه ای از روش های مقابله ای که در پاسخ به تجربه هیجان های ناخوشایند با هدف غلبه بر فشار حاصل از هیجان ها برانگیخته می شوند. راهبردهای کنترل فراشناختی در واقع پاسخ هایی هستند که افراد برای کنترل فعالیت های نظام شناختی خود نشان می دهند. این راهبردها به پنج دسته تقسیم می شوند که عبارتند از: حواسپرتی، کنترل اجتماعی، نگرانی، خودتنبیهی و ارزیابی مجدد (بخشیان و همکاران، .(1390 از سوی دیگر با توجه به تحقیقات انجام شده افراد وابسته به مواد مخدر ( تریاک و هرویین) دارای بهزیستی روانشناختی پایینی هستند و در این میان معتادان متأهل بیشتر دچار اضطراب می باشند در حالی که معتادان مجرد بیشتر دچار افسردگی هستند (عصاریان و همکاران، .(1379 در مطالعات انجام شده در زمینه سبب شناسی وابستگی به مواد مخدر به عوامل روانی- اجتماعی، ژنتیکی، زیست شناختی و فرضیه های روان پویایی اشاره شده است. حدود 90 درصد وابستگان به مواد مخدر مبتلا به یک اختلال روانپزشکی همراه شامل اختلال روانپزشکی همزمان می باشند. شایع ترین تشخیص های روانپزشکی همراه شامل اختلال افسردگی اساسی، اختلالات ناشی از مصرف الکل، اختلال شخصیت ضد اجتماعی و اختلالات اضطرابی می باشد و حدود 15 درصد وابستگان به مواد مخدر حداقل یکبار در طول عمر خود مبادرت به خودکشی می کنند (کاپلان و سادوک، 2002؛ به نقل از عصاریان، .(1379 در سالهای اخیر، گروهی از پژوهشگران حوزه سلامت روانی با الهام از روان شناسی مثبت نگر،
1 . World Health Organization 2 . Kaplan and Sadock
2
رویکرد نظری و پژوهشی متفاوتی برای تبیین و مطالعه این مفهوم برگزیده اند. آنان سلامت روانی را معادل کارکرد مثبت روانشناختی تلقی و آن را در قالب اصطلاح "بهزیستی روانشناختی" مفهوم سازی کرده اند. بهزیستی روانشناختی مستلزم درک چالشهای وجودی زندگی است. رویکرد بهزیستی روانشناختی رشد و تحول مشاهده شده در برابر چالشهای وجودی زندگی را بررسی می کند و به شدت بر توسعه انسانی تأکید دارد (کاظمی و کشاورزیان، .(1391 جمع گسترده ای از ادبیات تحقیقی در دهه 1950 و 1960 میلادی به تجزیه و تحلیل چالشها و مشکلات اساسی زندگی پرداخته است. بهزیستی روانشناختی مستلزم درک چالشهای وجودی زندگی است. رویکرد بهزیستی روانشناختی، رشد و تحول مشاهده شده در برابر چالشهای وجودی زندگی را بررسی می کند و به شدت بر توسعه انسانی تأکید دارد به عنوان مثال دنبال نمودن اهداف معنادار، تحول و پیشرفت به عنوان یک فرد و برقراری روابط کیفی با دیگران (به نقل از بیابانی و همکاران، .(1387 همچنین نتایج تحقیقات بخشیان و همکاران (1390)، بهراد و کمالی (1389)، واحدی و غنی زاده (1388)، چالمه (1380)، عصاریان و همکاران (1379)، روسیس و ولز(2008) 1، مورالز و همکاران(2008) 2، الیزا3 و همکاران (2006)، کولی و همکاران(2012) 4 و ریف و همکاران(2006) 5 رابطه بین بهزیستی روانشناختی و راهبردهای کنترل فکر را تایید می کند.
با توجه به اینکه مصرف مواد مخدر مختلف به ویژه تریاک و هرویین که از دسته مرفین ها می باشند در شهر شیراز فراوانی زیادی دارد و این معضل همه اعضای خانواده به ویژه مصرف کننده این دسته از مواد و همسران آنها را بیشتر درگیر می نماید لازم است برای ارتقا بهزیستی روانشناختی این افراد اقدامات اساسی صورت گیرد تا بتوانیم با داشتن خانواده های سالم و پویا، جامعه پاک و فعالی داشته باشیم. لذا ارایه راهکارهای دستیابی به این هدف که در تحقیق حاضر بر راهبردهای کنترل فکر همسران افراد مصرف کننده مواد تأکید شده است برای نیل به این هدف سودمند باشد. بنابراین از آنجایی که تاکنون در کشور پژوهش های محدودی در زمینه راهبردهای کنترل فکر صورت گرفته و از سوی دیگر همراهی این متغیر با بهزیستی روانشناختی زیاد مورد توجه قرار نگرفته است، نتیجه این پژوهش می تواند گامی برای دیگر محققین و پژوهشگران برای پژوهش در این زمینه باشد. با توجه به مطالب گفته شده می توان گفت که اعتیاد می تواند یکی از عوامل مهم و مؤثر در کاهش بهزیستی روانشناختی باشد و از آنجایی که اختلال در بهزیستی روانشناختی می تواند آثار مخرب و زیان باری از جمله درگیری، مشاجره، طلاق و ... روی زندگی زوجین داشته باشد هدف از پژوهش حاضر پیش بینی بهزیستی روانشناختی بر اساس راهبردهای کنترل فکر در معتادین به مواد مخدر (تریاک و هروئین) مراجعه کننده به مراکز ترک اعتیاد شهر شیراز می باشد. بنابراین سؤال اصلی تحقیق حاضر این است که آیا راهبردهای کنترل فکر در همسران افراد معتاد به مواد مخدر می تواند در ارتقای بهزیستی روانشناختی آنان مؤثر باشد؟
روش تحقیق
این پژوهش با توجه به هدف، از نوع پژوهش های کاربردی و از نظر روش پژوهش، از نوع همبستگی می باشد که یکی از انواع روش های تحقیق توصیفی(غیر آزمایشی) بوده و به منظور پیش بینی بهزیستی روانشناختی بر اساس راهبردهای کنترل فکر در همسران افراد معتاد به مواد مخدر (تریاک و هروئین) مراجعه کننده به مراکز ترک اعتیاد شهر شیراز انجام شده است. جامعه آماری این تحقیق را همسران افراد معتاد
1 Roussis and Wells 2 Morales et al 3 Alisa 4 Kollei et al
5 Ryff et al
3
به مواد مخدر (تریاک و هروئین) مراجعه کننده به مراکز ترک اعتیاد شهر شیراز تشکیل می دهند که تعداد آنها 15000 نفر بوده است. همچنین نمونه آماری پژوهش حاضر با توجه به حجم جامعه و استفاده از جدول تعیین حجم نمونه مورگان (به نقل از دلاور، (1388 شامل 375 نفر از همسران معتادان مراجعه کننده به مراکز بودند که با روش نمونه گیری تصادفی خوشه ای انتخاب شده اند. در این تحقیق ابزارهای جمع آوری اطلاعات پرسشنامه بوده است که در اختیار همسران افراد معتاد به مواد مخدر (تریاک و هروئین) مراجعه کننده به مراکز ترک اعتیاد شهر شیراز قرار گرفت. این پرسشنامه ها شامل: پرسشنامه های پرسشنامه بهزیستی روانشناختی1 ریف (1989) و راهبردهای کنترل فکر2 ولز و دیویس( 1994) 3 بود.
ابزارهای پژوهش: الف: پرسشنامه کنترل فکر ولز و دیویس: این مقیاس خودسنجی 30 ماده را ولز و دیویس (1994) برای ارزیابی تفاوت های فردی در بهره گیری از راهبردهای گوناگون کنترل فکر و رابطه ی آن با آسیب پذیری هیجانی، تهیه شده است. ماده های این پرسشنامه در مقیاس لیکرت بوده و هر سوال دارای چهار گزینه می باشد. تقریبا هرگز نمره 1، گاهی اوقات نمره 2، اغلب اوقات نمره 3 و تقریبا همیشه نمره 4 می گیرد. هر یک از خرده مقیاس های TCQ دارای 6 سوال می باشد و در مجموع 30 سوال دارد. ضریب آلفای کرنباخ، خرده مقیاس های پرسشنامه از 0/64 تا 0/79 گسترده است. همبستگی آزمون - آزمون مجدد در یک فاصله ی زمانی 6 هفته ای به شرح زیر بود: توجه برگردانی(0/72) 4، کنترل اجتماعی0/79) 5 )، نگرانی(0/71) 6، تنبیه(0/64) 7، ارزیابی مجدد(0/67) 8 و کل پرسشنامه .(0/83) این ارقام پایایی قابل قبول تا خیلی خوب را نشان می دهد. در مورد روایی سازه، خرده مقیاس های نگرانی و تنبیه پرسشنامه ی کنترل فکر، با تعدادی از مقیاس های مختلف عاطفی، همبستگی مثبت دارند. روایی افتراقی9 پرسشنامه (TCQ) در مطالعاتی که به مقایسه ی گروه های بیمار و علامت دار پرداخته اند، نششان داده شده است (به نقل از محمدخانی و همکاران، .(1388 در ایران، گودرزی و اسماعیلی ترکانبوری ضریب آلفای کرنباخ برای کل پرسشنامه را 0/81 و برای هر یک از خرده مقیاس ها به شرح زیر گزارش داده اند. توجه برگردانی (0/79)، کنترل اجتماعی 0/70) )، نگرانی (0/70)، تنبیه (0/70)، ارزیابی مجدد (0/70) ، در این پژوهش، میزان آلفای کرنباخ برای کل پرسشنامه TCQ 0/76 و برای هر یک از خرده مقیاس های توجه برگردانی (0/76)، کنترل اجتماعی 0/68) )، نگرانی (0/64)، تنبیه (0/65) و ارزیابی مجدد (0/69) به دست آمد بهراد و همکاران، .(1389 ب: پرسشنامه بهزیستی روانشناختی : ریف (1989) برای اندازه گیری سازه های مختلف بهزیستی، مقیاس های بهزیستی روان شناختی همچون پرسشنامه 20 عبارتی، 14 عبارتی، 9 عبارتی و 3 عبارتی را طراحی کرد. پس از بررسی های اولیه نسخه ی اصلی مقیاس های بهزیستی روان شناختی که دارای 84 عبارت است، تهیه شد. سپس نسخه های 54 عبارتی و فرم کوتاه 18 عبارتی طراحی شد. نسخه کوتاه این پرسش نامه 6 مؤلفه اصلی الگوی بهزیستی روان شناختی را مورد ارزیابی قرار می دهد و بنابراین دارای 6 مقیاس است و برای هر زیر مقیاس 3 عبارت در نظر گرفته شده است (بیابانی و همکاران، .(1387 ضریب همسانی که ریف به دست
Psychological Well-being Thought Control Strategies Wells and Matthews Distraction Social Control Worry Punishment Reassessment
Discriminant validity
1
2
3
4
5
6
7
8
9
4
آورده است عبارت است از: خودمختاری(0/76) 1، تسلط بر محیط(0/90) 2، رشد فردی(0/87) 3، ارتباط مثبت با دیگران(0/91)4، زندگی هدفمند(0/90)5 و پذیرش خود(0/93) 6 و پایایی خارجی به دست آمده توسط ریف در فاصله ی شش هفته بین 0/81 تا 0/85 بوده است. ضریب پایایی بهروش بازآزمایی مقیاس بهزیستی روانشناختی ریف 0/82 و خردهمقیاسهای پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران، خودمختاری، تسلط بر محیط، زندگی هدفمند و رشد شخصی بهترتیب 0/71، 0/77، 0/78، 0/77، 0/70 و 0/78 بهدست آمد که از نظر آماری معنیدار بود .(p<0/001)
