بخشی از مقاله
چکیده
به منظور جهش زایی هشت ژنوتیپ پنبه با اشعه گاما با دزهاي 150، 200 و 250 گري پرتوتابی شدند. نسلهاي M1 تا M6 با گزینش تک بوته و لاین به مدت شش سال انجام که منجر به 57 لاین تثبیت شده برتر شد. پس از بررسی مقدماتی عملکرد،تعداد شش لاین برتر همراه با ارقام شاهد وارد آزمایشات سازگاري و پایداري عملکرد در 14 محیط شدند. آزمایشات در قالب طرح آماري بلوکهاي کامل تصادفی در چهار تکرار در مناطق و سالهاي مختلف اجرا و صفات عملکرد، اجزاي عملکرد،صفات مورفولوژیک و خصوصیات کیفی الیاف مورد بررسی قرار گرفتند. بر اساس نتایج تجریه واریانس اختلاف معنیدار بین ژنوتیپهاي مورد مطالعه در سطح سالها و مناطق مختلف مشاهده گردید.
رقم موتانت LM-1321 با عملکرد وش 3669کیلوگرم درهکتار نسبت به سایر ارقام مورد مطالعه برتر بوده و درکلاس A قرار گرفت و پس از آن رقم خرداد با عملکرد3510 کیلوگرم در هکتار در رتبه دوم و موتانتهاي LM-1676 و LM-1425 با 3469 و 3381 کیلوگرم درهکتار درمقامهاي بعدي قرار گرفتند. بر اساس نتایج حاصل رقمهاي خرداد، M-1303 و M-1676 ارقام پرمحصول و با سازگاريخصوصی به محیطهاي نسبتاً مستعد و پایداري عملکرد متوسط شناسایی شدند. رقم موتانت M-1321 با بالاترین عملکرد بعنوان یک رقم پرمحصول، زودرس و با سازگاري خصوصی به مناطق مستعد و حاصلخیز و پایداري عملکرد نسبتاً متوسط شناسایی گردید.
کلمات کلیدي: پنبه، ژنوتیپ × محیط، عملکرد، سازگاري
مقدمه
پنبه به لحاظ تامین مواد اولیه صنایع غذایی و پوشاك و همچنین نقش اشتغال زایی از جایگاه ویژه اي در ایران و جهان برخوردار است. کشت پنبه در ایران حداقل در چهارده استان کشور و در سطحی معادل 80 هزار هکتار انجام می پذیرد.استانهاي خراسان، گلستان، فارس، اردبیل، قم و مرکزي مقامهاي اول تا ششم را به خود اخصاص داده اند. خصوصیات کمی پنبه در مزرعه تحت تاثیر ژنوتیپ، اقلیم - محیط - ، اثرات متقابل و شیوه هاي مدیریتی قرار میگیرد و این در حالی است که خصوصیات کیفی محصول تولیدي تحت تاثیر ژنوتیپ، اقلیم، اثرات متقابل و پروسههاي پس از برداشت نظیر تصفیه الیاف در کارخانجات پنبه پاك کنی و غیره قرار می گیرد. بنابر این کمیت یا کیفیت نهایی محصول پنبه تحت تاثیر عوامل مختلفیقرار میگیرد که ژنوتیپ - رقم - یکی از فاکتورهاي تعیین کننده را تشکیل میدهد.
از این روي توجه به تمامی شرایط و اثرات آنها در تعیین کمیت و کیفیت محصول میتواند در افزایش بازده تولید مؤثر باشد. پنبه از گیاهان با تیپ رشد نامحدود محسوب میگردد و این ویژگی سبب افزایش طول مدت رسیدگی میشود که صفتی نامطلوب در پنبه و گیاهان با تیپ رشد نامحدود به شمار می رود. دیررسی در پنبه از طرق متعددي میتواند موجب کاهش کمی و کیفی عملکرد پنبه گردد. از جمله می توان بهتخصیص بخش قابل توجهی از مواد پرورده گیاهی به اجزاء غیر زایشی اشاره نمود که موجب افزایش زیست توده رویشی می گردد - هیتولت، . - 1994 امروزه با توجه به تغییرات اقلیمی، کمبود آب، تغییر الگوي کشت پنبه از کشت بهاره به سمتکشتهاي تاخیري و تابستانه - پس از برداشت غلات و کلزا - و همچنین سوق یافتن زراعت پنبه از اراضی حاصلخیز به اراضی کم بازده حاشیهاي - کلاسهاي سه و چهار - ، ضرورت معرفی ارقام جدید با ویژگیهاي مناسب و پایداري عملکردمناسب ضروري و مهم است - عالیشاه، . - 1382
مواد و روش ها
به منظور جهش زایی هشت ژنوتیپ پنبه با اشعه گاما با دزهاي 150، 200 و 250 گري پرتوتابی شدند. نسلهاي M1 تا M6با گزینش تک بوته و لاین به مدت شش سال انجام که منجر به انتخاب 57 و37 لاین تثبیت شده در نسلهاي M4 و M5شد. پس از بررسی مقدماتی عملکرد روي لاینهاي نسل M6، تعداد شش لاین برتر همراه با ارقام شاهد وارد آزمایشاتسازگاري و پایداري عملکرد در 14 محیط شدند. آزمایشات نهایی عملکرد در قالب طرح آماري بلوکهاي کامل تصادفی با چهار تکرار در مناطق و سالهاي مختلف اجرا و صفات مختلف کمی - عملکرد ، زودرسی، تعداد و وزن غوزه - ، کیفی - صفاتکیفی الیاف نظیر طول، کیل، ظرافت، استحکام، کشش - و مورفولوژیک - ارتفاع بوته - مورد بررسی قرار گرفتند.عملکرد ارقام در سطح کرت آزمایشی - سطح 19/2 مترمربع - ، اندازه گیري شدند. اندازهگیري و شمارش سایر صفات روي 5 بوته تصادفی در هر کرت انجام شد. تجزیه کیفی الیاف نمونههاي آزمایشی توسط دستگاه اتوماتیکHVI انجام شد.
اندازهگیري شاخصبیماري پژمردگی ورتیسیلیومی پنبه در ایستگاه تحقیقات پنبه کارکنده حدود چهار ماه بعد از کاشت شاخص بیماري پژمردگی ورتیسیلیومی پنبه در چهار خط وسط هر کرت با استفاده از فرمول }شدت بیماري × درصد بیماري =شاخص بیماري{ معین شد. پس از اطمینان از نرمال بودن دادهها، تجزیه واریانس ساده براي کلیه محیطهاي آزمایشی انجام گردید. تجزیه واریانس مرکب نیز با فرض ثابت بودن اثر ژنوتیپ و تصادفی بودن اثر سال و مکان صورت گرفت و آزمون Fبا توجه به امید ریاضی منابع تغییرات انجام شد. مقایسه میانگین صفات با روش آزمون چند دامنهاي دانکن انجام شد. ضریب تغییرات - C.V% - براي تجزیه واریانسساده محاسبه شد. تجزیه پایداري با روشهاي مختلف از جمله ابرهارت و راسل - 1966 - ، فینلی و ویلکینسون - 1963 - فرانسیس و کاننبرگ - - 1978 و ضریب برتري لین و بینز - 1988 - انجام شد. براي آنالیز صفات از نرم افزارهاي SAS و براي رسم نمودارها از نرم افزار Excel استفاده گردید.
نتایج
در نسل M2،M3، M4 و M5 به ترتیب 281، 182، 57 و 37 تک بوته و لاین برتر انتخاب شدند. مقایسه عملکرد مقدماتی در نسل M6 انجام شد که منجر به شناسایی شش لاین برتر به اسامی LM-1321، LM-1676، LM-1425، LM-1373، LM-1303 و LM-1673 گردید. بر اساس نتایج تجزیه واریانس مرکب اثر سال، مکان، اثر متقابل سال × مکان و اثر متقابلژنوتیپ × مکان در سطح آماري % 1 روي عملکرد، زودرسی و وزن غوزه معنیدار بود. اثر ژنوتیپ روي عملکرد وش در سطح % 5 ولی روي وزن غوزه و زودرسی در سطح آماري یک درصد - p≤0.01 - معنیدار شد. اثر متقابل سال × ژنوتیپ و همچنین اثر متقابل سه گانه ژنوتیپ× سال × مکان فقط براي زودرسی در سطح آماري یک درصد معنیدار بود، ولی روي عملکرد و وزن غوزه معنیدار نبود.
در سر جمع مناطق مورد مطالعه، رقم موتانت LM-1321 با عملکرد وش 3669 کیلوگرم درهکتار نسبت به سایر ارقام مورد مطالعه برتر بوده و درکلاس A قرار گرفت و پس از آن رقم خرداد با عملکرد 3510 کیلوگرم در هکتار در رتبه دوم وموتانتهاي LM-1676 و LM-1425 با 3469 و 3381 کیلوگرم درهکتار در مقامهاي بعدي قرار گرفتند - جداول ارائه نشدند - . عملکرد ارقام تجاري ساحل و ورامین - شاهد - بترتیب 3218 و 3087 کیلوگرم در هکتار برآورد شد. با توچه به نتایج تجزیه مرکب، موتانت LM-1321 نسبت به رقم خرداد 4/5 درصد، نسبت به رقم ساحل 14 درصد و نسبت به رقم ورامین19 درصد افزایش عملکرد نشان داد. عملکرد موتانتهاي LM-1676 و LM-1425 نسبت به رقم تجاري خرداد اختلاف معنیداري در سرجمع مناطق نشان ندادند، ولی نسبت به ارقام ساحل به ترتیب 8 و 5 درصد و نسبت به رقم تجاري ورامینبه ترتیب 12 و 10 درصد عملکرد افزوده داشتند.
از لحاظ زودرسی تمامی ارقام موتانت تقریباً در یک گروه قرار داشتند، ولی نسبت به کلیه ارقام تجاري کشور - حتی رقمهايزودرس مهر و خرداد - زودرستر بودند. در بین موتانتها، رقم LM-1373 و LM-1303 بیشترین زودرسی 78 - درصد - را داشتند و موتانت LM-1321 داراي زودرسی 71 درصد و بالاتر از ارقام تجاري خرداد و مهر - شاهدهاي زودرس - قرارداشت. از لحاظ وزن غوزه تنوع معنیداري بین لاینهاي مورد مطالعه مشاهده گردید، بهطوریکه در سر جمع مناطق، رقم ورامین با وزن قوزة 6/2 گرم در کلاس A قرار گرفت و پس از آن رقم ساحل و LM-1321 با 5/9 گرم در کلاسهاي بعديقرار گرفتند. ارقام مهر و خرداد با 5 و 5/2 گرم کمترین وزن غوزه را داشتند.درصد کیل موتانتهاي 37/6 - LM-1321 % - ، - % 37/7 - LM-1676 و - % 38/3 - LM-1425 و تقریباً مشابه رقم خرداد 37/8 - % - ، بهتر از رقم ورامین - % 36/9 - و مقداري ضعیفتر از رقم ساحل - % 39/1 - بودند و از نظر ارتفاع بوته بجز ژنوتیپ موتانت LM-1321 که داراي کوتاهترین ارتفاع بوتهبود 91/5 - سانتیمتر - سایر ژنوتیپ ها از نظر این صفت مشابه ارقام تجاري ورامین یا مهر و خرداد بودند. از لحاظ زودرسی نیز تمامی ژنوتیپهاي موتانت در مقایسه با ارقام تجاري زودرستر بودند. رقم ورامین دیررس ترین رقم و موتانت - LM 1373 زودرسترین رقم بودند.
