بخشی از مقاله
چکیده
در جهان امروز، پدیده حاشیهنشینی و اسکان غیررسمی در مادر شهرها و کلانشهرها امری اجتناب ناپذیر و از جمله چالشهای فراروی مدیریت شهری است. آهنگ شتابان مهاجرتهای بیرویه از روستا به شهر، علاوه بر دامن زدن به نابسامانی های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، حاشیه نشینی شهری را نیز پدید آورد . درواقع فقر روستایی به فقر شهری با کلیه محرومیت های آن تغییر مکان میدهد. شتاب گرفتن مهاجرتهای داخلی و افزایش سریع جمعیت شهرها، به پیدایش صورتهای گوناگون حاشیه نشینی در داخل محدوده و خارج از محدوههای شهری و نیز در بافتهای انحطاط یافته و فقیرنشین شهرهای بزرگ می انجامد. حاشیه نشینی به بخشی از توسعه شهری اطلاق میشود که بدون برنامهریزی، کنترل و رعایت ضوابط و مقررات شهرسازی، توسط تودهای از مردم که عمدتاً فقرا و اقشار کم درآمد شهری و مهاجران روستایی میباشند، ایجاد میشود.
در محلات حاشیه نشین نرخ جرایم و بزهکاری به علت تراکم بالای جمعیت، فقر فزاینده، شکستگی ساختاره ا و ایجاد گسست های اجتماعی، تضعیف پیوندهای اجتماعی و همچنین رهایی افراد ا ز فشار افکار عمومی و کنترل رسمی ، بالا ارزیابی می شود. این مقاله با روش تحقیقی-توصیفی و هم چنین کتابخانه ای به بررسی نسبت حاشیه نشینی با جرم و آسیب های اجتماعی پرداخته و تلاش دار د ضمن تحلیل چند بعدی این مسئله، به معرفی سیاست ها و راهبردهای اجرایی به منظور پیشگیری از جرم و انحرافات اجتما عی در مناطق حاشیه نشینی بپردازد.
کلمات کلیدی : مهاجرت ، شهرنشینی، حاشیه نشینی، جرم، کودکان.
-1 مقدمه
با مرور اخبار مربوط به وقوع جرایم و بررسی آنها، میتوان به آثار مخرب حاشیهنشینی در اطراف شهرها پی برد. هنوز فریاد “کمک“ از سوی کودکان و نوجوانان آسیب دیده این مناطق به گوش می رسد، در حالیکه خانواده های آن ها به طور معمول درآمدی بسیار پایین داشته و قادر نیستند حتی از پس ضروریترین مخارج روزمره برآیند.از دیرباز ثابت شده که تبهکاری در شهر به نسبت تبهکاری در روستا خیلی بالاتر است . مطالعه نواحی و مناطق حاشیه نشینی و سکونتگاههای غیررسمی که از آن تحت عنوان چالش شهری نام می برند، از جمله مباحث و موضوعاتی است که در صدر مسایل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جها ن، به ویژه در ممالک در حال توسعه ا ست. حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، مسأله ای گذرا و با ابعاد محدود نبوده و توافقی بر بقای باز تولید و بسط آن وجود دارد که حاکی از عدم کفایت راه حل ها و سیاستهای متداول شهری است و رهیافت ها و اقدامات نوینی را میطلبد.
حاشیه نشینی زاییده رشد شهرنشینی ناهمگون است. فقر اقتصادی و عدم دسترسی مهاجران به مشاغل متعارف رسمی شهری موجب میشود آنان مکانهایی را برای زندگی برگزینند که اغلب فاقد هرگونه تسهیلات شهری هستند و عمدتاً غیرقانونی و خارج از ضوابط ساخته میشوند. این مناطق بیش از سا یر مناطق شهر مخفیگاه انواع فعالیت های غیرقانونی است و اغلب با جرایم بیشتری نسبت به مناطق درونی شهر رو به رو هستند. حاشیه نشینی علاوه بر اثرات کالبدی و فیزیکی و ایجاد ناهمگونی در سیمای شهر، دارای تأثیرات اجتماعی و فرهنگی نیز می باشد. تحقیقات نشان میدهد که مناطق حاشیه نشین به دلیل بافت ناهمگون اجتماعی - فرهنگی از جرم -خیزترین مناطق شهری محسوب میشوند. از این رو است که از مناطق حاشیه نشین به عنوان »جزیره های آسیب« نام میبرند.
-2مفهوم حاشیه نشینی
جامعه شناسان در تعریف افرادی که در حریم شهرها سکونت دارند چنین میگویند: معمولا حاشیه نشینان را کسانی تشکیل میدهند که در شهرها زندگی می کنند اما به عنوان یک شهروند از امکانات و خدمات شهری بهره نمی برند. این افراد با وجودی که در دل یا حاشیه شهرها جای دارند اما فرهنگ روستایی را هم چنان حفظ کردهاند ولی در عین حال خود را شهری میدانند. همچنین در انسان -شناسی نیز حاشیهنشین به فرد یا گروهی گفته می شود که فرهنگ اولیه خود را از دست داده بدون اینکه فرهنگ ثانویه را جایگزین نماید. صاحب نظران و کارشناسان مسائل شهری تعاریف متعددی از حاشیه نشینی ارائه کرده اند، برخی عقیده دارند حاشیه نشینان کسانی هستند که در محدوده اقتصادی شهر زندگی میکنند ولی جذب نظام اقتصادی و اجتماعی نشده اند.
از دیدگاه برنامه ریزی شهری، حاشیه نشینی به توسعه شهری اطلاق می شود که بدون برنامه ریزی، هدایت، کنترل و بدون رعایت مقررات شهرسازی توسط مردم ایجاد میشود.اگرچه به نظر میآید مهاجرت عامل اصلی شکلدهی و رشد مناطق حاشیه نشینی در شهرهاست، ولی واقعیت این است که بخشی از حاشیه نشینان ساکنین همیشگی شهر می باشند که به علت فقر اقتصادی در واحدهای مسکونی غیر متعارف ، غیر استاندارد و غیر رسمی زندگی می کنند؛ واحدهایی که بعضاً از حداقل امکانات و ملزومات بهداشتی و رفاهی محروم می باشند.تصویری که "چارلز آبرامز" از حاشیه نشینی ارایه می دهد ساختمانی است که در آن ویرا نی، نارسایی عرصه خدمات درمانی، تراکم جمعیت در واحدهای مسکونی، فقدان آسایش لازم و خطرات ناشی از عوارض طبیعی دیده میشود.پارک انسان حاشیه نشین را شخصیّتی میداند که از حاصل برخورد با پیوند و نظام فرهنگی متفاوت و احیاناً متخاصم ظهور می نماید. به نظر پارک، چنین موجود دو رگه ای در زمان واحد نسبت به هر دو نظام احساس همبستگی و تعلق دارد، ولی درعین حال خود را نسبت به هیچ کدام، کاملاً متعلق و متمایل نمیداند.
-1-2 تاریخچه حاشیه نشینی
حاشیه نشینی یک پدیده اجتماعی است و این پدیده اختصاص به عصر فعلی نداشته و ریشه در ادوار و اعصار گذشته دارد و این پدیده هم در کشورهای توسعه یافته و هم در کشورهای در حال توسعه وجود داشته و دارد و تنها تفاوت آن در کشورهای توسعه یافته با کشورهای در حال توسعه ، از حیث ریشه های تاریخی بوجود آورنده آن و رفتار کالبدی و اجتماعی آن می باشد.کشور ایران نیز از این پدیده مصون نمانده منتهی شرایط حادی که در برخی از کشورها از جمله برزیل ، هندوستان و پرو و برخی کشورهای آفریقایی وجود دارد، در کشور ما حاکم نیست ولی از حیث قدمت مشابه سایر کشورها می باشد. در ایران پیش از آغاز دهه چهل، شهر نشینی رشد کندی داشت و در آستانه دهه چهل حدود 33 درصد از جمعیت کشور در شهرها زندگی می کردند.
با اجرای طرح اصلاحات ارضی در آن دهه و افزایش در آمدهای نفتی در دهه پنجاه ، رشد شهر نشینی شتاب بیشتری گرفت و این رشد چنان سرعت یافت که در سال 1357 جمعیت شهر نشین کشور به 64 درصد رسید و در وضعیت فعلی مطمئنا این نسبت به سودشهرنشینی افزایش یافته است و چون قشر عظیمی از این حاشیه نشینان مهاجرین از روستاها یا شهر های کوچک هستند مشکل فرا روی آنها این است که کجا سکونت گزینند؟ آنها در پی تهیه زمین جهت احداث مسکن، به لحاظ ارزانی حاشیه و اطراف شهر ، به این مناطق روی میآورند و مناطقی را تشکیل میدهند که رفته رفته خود این مناطق خود تبدیل به شهری می شود با حاشیههای مملو از سکونتگاههای غیر رسمی و اسلا م شهر تهران که در گذشته شادی شهر نامیده می شد نمونه بارز آن است و این چنین است که حاشیه نشینی شکل گرفته است.
-2-2 علل حاشیه نشینی
در زیر برخی از علل حاشیه نشینی را براساس یافتهها برشمردیم که عبارتند از:
الف- کمی در آمد روسای خانوار و بالا بودن بهای زمین و هزینه ساخت و ساز رسمی و گرانی اجاره بها.
ب- دافعههای مبدا - مثل بیچیزی، نداشتن زمین - موجب گریز ساکنین آن از زادگاههای خویش و سرازیر شدن آنها بسوی شهرها میشود و هزینه بالای زندگی شهری موجب پدید آمدن کانونهای حاشیه نشینی می شود.
ج- عامل دیگر قطعه بندیهای بزرگ زمین است که موجب افزایش قیمت زمین شده و امکان خرید زمین توسط افراد کم درآمد و کم بضاعت گرفته میشود و به ناچار به مناطق حاشیه نشینی پناه می برند.
د- فقدان منطقه بندی و کاربری نامناسب زمین . اگر شهرها بصورت مناسب منطقه بندی شوند و توسعه یابند زمینه برای ساخت و سازهای غیر مجاز فراهم شده و محلات زاغه نشینی بوجود خواهد آمد . همچنین چنان چه زمینهای مناسب برای خانه سازی به کاربری صنایع و یا دیگر موارد کاربری اختصاص یابد ممکن است محلات فقر نشین شکل بگیرند.
ه- مهاجرت، از عوامل موثر در شکل گیری حاشیه نشینی است. مهاجرت اعم از مهاجرت افراد از روستاها و شهر های کوچک به شهر های بزرگ و نیز مهاجرت افراد از هسته داخلی شهر به حواشی آن می باشد.
و- در شکل گیری مناطق حاشیه نشین و گسترش آن، نقش و تاثیر عملکرد ادارات و دستگاههای دولتی و عمومی را نباید نادیده گرفت.
-3-2 ویژگیهای حاشیهنشینی و حاشیه نشینان
این ویژگی ها عبارتند از:
- 1-3- 2 ویژگیهای رایج و بارز مناطق حاشیه نشینی و انسان حاشیه نشین برخی از این ویژگیها عبارتند از: الف- حاشیه نشینی ناشی از فقر است.
ب- حاشیه نشینی ناشی از تشدید نرخ مهاجرتهای روستایی - شهری است. ج- در مناطق حاشیه نشینی، اشتغال غیر رسمی ، غیر مولد و انگلی وجود دارد. د- در مناطق حاشیه نشینی فرهنگ فقر وجود دارد.
ه- در مناطق حاشیه نشینی تقدیرگرایی حاکم است. و- حاشیه نشینان سواد پائینی دارند.
ز- حاشیه نشینان درآمد پائینی دارند.
ح- نرخ بیکاری در مناطق حاشیه نشینی بسیار بالاست.
