بخشی از مقاله
چکیده:
حاشیه نشینی در ایران پیش از دهه های 20 و 30 آغاز شد و پس از سال 1332 با اجرای برنامه ها و طرح های عمرانی متکی به در آمد نفت و تمرکز بر طرح های صنعتی و به حاشیه رانده شدن کشاورزی و روستاییان جدی تر شد که با روندی سریع و شتابان همراه بوده و این رشد شتابان، مسائل و معضلات بسیاری برای شهرهای ایران به دنبال داشته است. ساکنین این مناطق را غالبا فقرا و مهاجرین تشکیل می دهند و این مردمان هر روزه با مسائل و مشکلات کالبدی-فیزیکی و اجتماعی دست و پنجه نرم می کنند مشکلاتی همچون فقر ، فرسودگی ، فساد، اعتیاد ، ناامنی ، بزهکاری و... در راستای شناخت بهتر محله های حاشیه نشین به مطالعه ی مناطق دارک و زنبیه شهر اصفهان می پردازیم که تاثیرات منفی بسیاری بر این شهر گذاشته ، براین مبنا به مطالعات میدانی و کتابخانه ای پرداخته و بر اساس آمار و ارقام بدست آمده
از این مطالعات به تبیین وضعیت این محلات می پردازیم. در این مقاله ابتدا تعریفی از حاشیه نشینی نظریات مرتبط با آن و مشکلات و چالشهای بوجود آمده از طریق این پدیده بیان شده و سپس این معضلات را از دیدگاه اجتماعی بررسی می کنیم . هدف از این مقاله بررسی عوامل اجتماعی در بوجود آمدن سکونت های غیر رسمی است. روش مطالعه در این مقاله بصورت توصیفی- تحلیلی و کتابخانه ای بوده و بر آنست تا حاشیه نشینی ، دلایل شکل گیری مناطق حاشیه نشین و تأثیر آن بر زندگی شهروندان و کالبد شهر را مورد بررسی قرار دهد در آخر نیز به ارائه ی راهکار برای بهبود معضلات بیان شده می پردازیم.
واژگان کلیدی : حاشیه، حاشیه نشینی، سکونت های غیر رسمی، معضل اجتماعی
-1 مقدمه:
به موازات افزایش جمعیت شهر نشین همواره مسائل و مشکلات جدیدی در این گونه جوامع مطرح می شود که از مهمترن آنها مسئله ی اسکان غیر رسمی می باشد. یکی از مهمترین نماد ها در شناخت اسکان غیر رسمی، شاخص ها و ویژگی های ساختاری مسکن می باشد - برنامه اسکان سازمان ملل، - 2005 و حتی در بسیاری از موارد، مهمترین عامل تاثیر گذار در میزان ریاضتمندی فرد از سکونت در یک محله، مسکن و شرایط محیطی آن می باشد - وستاوی، 2006، . - 187 در واقع مسکن خرد ترین و کوچکترین شکل تجسم کالبدی رابطه متقابل انسان و محیط بوده و تبلور فضایی کارکرد حیاتی سکونت انسانی در ایفای نقش های اساسی وی می باشد - رهنمایی، 1382، . - 8
حبیبی ریشه حاشیه نشینی در ایران را به سال های 1340 نسبت داده و معتقد است که در این سال ها برای نخستین بار مواجه با آثار و کار هایی می شویم که مسئله ی جمعیت و جوامع حاشیه نشین در آنها مورد بحث واقع می شود. وجود این آثار و کارها بدا ن سبب است که مسئله حاشیه نشینی به عنوان یک معضل اقتصادی B اجتماعی چون سدی در مقابل برنامه های دولت رخساره نموده است. این کارها بخوبی نشان می دهد که پدیده ای تازه تولید یافته است پدیده ای که تا آن زمان ناشناخته، پدیده ای که به سرعت سرنوشت شهر را تحت تاثیر قرار داده و بعنوان یک معضل شهری و حتی سیاسی خود را مطرح می کند. - حبیبی - 62 :1372
کیفیت زندگی در مناطق شهری در مقایسه با سطح زندگی روستاییان بهتر و دسترسی به انواع خدمات اجتماعی و اقتصادی اساسی بیشتر است و همین امر یکی از دلایل گرایش تاریخی روستاییان به سکونت در شهر میباشد، زیرا هجوم روستاییان به شهر به ویژه کلان شهرها برای دستیابی به همین امکانات و برخورداری ها رخ میدهد و تا زمانی که این فاصله وجود داشته باشد باید منتظر موجهای مهاجرت از روستاها به نقاط شهری بود .جاذبه های شهری در مقابل دافعه های روستایی، موجب تشدید روند مهاجرت روستا شهری در ایران و در نتیجه شکل گیری مناطق حاشیه و اسکان غیررسمی شده است. بنابراین شهر و شهرنشینی در ایران با بروز و ظهور مشکلاتی چون بی مسکنی و بدمسکنی؛ معضل حاشیه نشینی و رشد زاغه ها و سکونتگاههای غیررسمی؛ چالشهای زیست محیطی؛ عدم دسترسی به آب آشامیدنی سالم و بهداشتی؛ معضل دفع زباله و عدم بازیافت آن؛ مشکلات ترافیکی و آمد و شد؛ گسترش آسیبها و انحرافات اجتماعی؛ گسترش آسیب های روانی و شخصیتی؛ مشکل توزیع عادلانه تر امکانات و خدمات شهری مورد نیاز شهروندان؛ مسئله تأمین کار و درآمد برای همه آحاد شهروندان؛ انواع نارضایتی های جمعی و ظهور پدیده وندالیسم و احساس عدم تعلق و بیگانگی با شهر همراه بوده است - نقدی ، 1382، . - 2
اقشار کم در آمد برای تهیه ی مسکن در شهر ها از اولین مرحله یعنی انتخاب محل سکونت تا انتخاب وسعت و اندازه مسکن خود، نوع مصالح ساختمانی و کسب مجوز ساخت و ساز و همچنین استفاده از اعتبارات و وام های دولتی با مشکل مواجه هستند. بنابراین این افراد چاره ای جز روی آوردن به بازار غیر رسمی مسکن ندارند و با انگ حاشیه نشینی به سکونت های غیر رسمی و خارج از برنامه قانونی روی می آورند و نابرابری اولیه که موجب شکلگیری چنین سکونت هایی شده است در یک چرخه ی تسلسلی باعث محرومیت های بعدی این افراد و برکنار ماندن آنها از حقوق شهروندی می شود. چنین اجتماعاتی را مکان تولید فقر و جرم و آسیب می پندارند. محلات زاغه نشین آخرین چاره بازماندگان است و در تلاش بی امان برای بدست آوردن مزایای شهری، این محلات از نظر مدرسه، شغل، جمع آوری زباله، روشنایی معابر خدمات اجتماعی و هر چیز دیگری که بطور دسته جمعی فراهم می شود نیز بازنده هستند.
-2 مفاهیم:
1-2 حاشیه نشینی:
تاکنون تعاریف مختلفی در مورد حاشیه نشینی ارائه شده که در اغلب موارد منظور استعمال کلمه ی slum بوده است. Slumبه مفهوم محله یا کوچه های کثیف یک شهر یا مسکن انحطاط یافته و غیر منطقی در نظر گرفته می شود - دلیر، 1361، . - 5 بانک جهانی این سکونتگاه ها را بخش مورد غفلت گرفته شهر که شرایط کیفیت مسکن و زیست در آن بسیار نازل است می داند و آنها را شامل دامنه ای از آپارتمان های پرتراکم و بدون قانون می داند. نبود امکانات بهداشتی,ففر و ساختار نامناسب فضایی از ویژگی های کلی این سکونتگاه ها است - رفیعیان و سرداری، 1387 - . حاشیه نشین به مفهوم کلی به کسی گفته می شود که در شهر سکونت دارد ولی به علل گوناگون نتوانسته است جذب نظام اقتصادی و اجتماعی شهر شود و از خدمات شهری استفاده کند. حاشیه نشین ها نه تنها در حاشیه شهر ها سکنی گزیده اند بلکه کمتر در محور برنامه های حمایتی دولت قرار گرفته اند.
گرچه ریشه اصلی حاشیه نشینی باید در عواملی که موجب مهاجرت افراد از روستا به شهر می شود جستجو کرد، ولی تمام حاشیه نشینان از مهاجران تشکیل نیافته است بلکه بخشی از آنان افرادی هستند که ساکنان همیشگی شهر بوده اند و لی به علت فقر اقتصادی در واحدهای مسکونی غیر استاندارد زندگی می کنند و جزء حاشیه نشینان محسوب می شوند - عابدین در کوش، 1372، - 121 با توجه به وجود پیش قضاوتهای منفی نگر در واژه های - سکونتگاه های بی ضابطه،سکونتگاه های کنترل نشده،زاغه نشینی ،آلونک نشینی،فقرنشینی. - ,محققان به این نتیجه رسیده اند که واژه اسکان غیررسمی نوع خوبی برای بیان این نوع سکونتگاه ها می باشد. از خلال مطالعات و تحقیقات پژوهشگران در سال های اخیر نظرهای مختلفی برای این نوع سکونتگاه ها قابل استنتاج است. بسیاری از محققان لیبرالیست، که از معتقدان و مبلغان مکتب کارکرد گرایی می باشند، علت عمده ی اسکان غیررسمی را ناشی از کارکرد جاذبه های شهری و دافعه های روستایی به شمار می آورند. به نظر آنها افزایش جمعیت یکی از علل مهمی است که زمینه را برای مهاجرت مازاد نیروی کار روستایی فراهم می آورد.
برخلاف لیبرالیست ها،ساختارگرایان، این مهاجرتها را ناشی از خصوصیات کارکردی شهرها نمیدانند، بلکه ساختار اقتصادی نابسامان کشورهای در حال توسعه را، که ناشی از ادغام کشورهای مزبور در نظام اقتصادی و تجارت جهانی است، در این امر دخیل می دانند - احمدیان، . - 1383 اما نقاط مشترک اکثر تحقیقات پذیرش دو بخش اقتصادی رسمی و غیررسمی در همزیستی یکدیگر - یزدانی، - 1382 و ساخت و ساز در زمین های با کاربری غیرمسکونی است. دو کاستی عمده در نظام برنامه ریزی فضایی باعث بوجود آمدن پدیده اسکان غیر رسمی می شود:
-1 عدم توجه به توان و نیاز های بخش عمده ای از ساکنین شهرها - کم درآمدها - در برنامه ریزی و طراحی کالبدی -2 عدم توجه به ضرورت قرار گرفتن برنامه ریزی شهری در چارچوب برنامه ریزی منطقه ای - رفیعی و اطهاری، 1374، - 1-2 به این ترتیب، عناصر متشکل، حاشیه نشینی و سرچشمه اصلی آن در دو مساله زیر خلاصه می شود: -1 شرایط نامطلوب زندگی اقتصادی و اجتماعی حاشیه نشینان شهری
-2 مهاجرت روستاییان به شهرها، به ویژه شهر های بزرگ بر اثر شرایط نامناسب فعالیت های اقتصادی و زندگی اجتماعی در روستاها. سیمون چپمن - Simon Chapman - هفت ویژگی برای مناطق حاشیه نشین و موارد مشابه آن، به شرح زیر برمی شمارد:
-1عموماً غیرقانونی هستند.
-2غالباً خلقا لساعه هستند و از مواد و مصالح مختلف ساخته شدها ند. -3معمولاً به وسیله خود ساکنان احداث شده اند.
