بخشی از مقاله
چکیده:
اصطلاح حاشیه نشینی در کشورهای در حال توسعه به محلات فقیر نشین اطلاق می شود که در اطراف شهرهای بزرگ به وجود آمده و ×ساکنین این مناطق به علل گوناگون نتوانسته اند جذب نظام اقتصادی- اجتماعی شهر شده تا از خدمات و امکانات شهر استفاده نمایند. شکل گیری حاشیه نشینی در شهر ایلام به سال 1340برمی گرددو عمدتاً در محدوده جنوب و جنوب شرق شهر شکل گرفته اند که عمده ×ترین پیامد آن رواج آسیب های اجتماعی، گسترش شهر در زمین های پست و نامناسب و تخریب زمین های کشاورزی است.
هدف از این پژوهش، بررسی علل حاشیه نشینی در شهر ایلام و ارائه راهکارهای اجرایی برای مقابله با این پدیده است. روش تحقیق در این پژوهش پیمایشی و شیوه نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای است جامعه آماری حاشیه نشینان شهر ایلام می باشد که تعداد جمعیت آنها در سال 1385 بالغ بر 32000 نفر بوده و از آن تعداد 367 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شد که جهت دقیق بودن نتایج تعداد 380 نفر درنظر گرفته شد و از طریق پرسشنامه طراحی و اجرا شد. نتایج پژوهش نشان می دهد که:مهاجرت از محیط های روستایی به شهر ایلام مهمترین عامل ایجاد و گسترش حاشیه نشینی است که خود تحت تأثیر دافعه های اقتصادی-اجتماعی محل سکونت قبلی و جاذبه های اقتصادی-اجتماعی محل سکونت جدید است.
مقدمه:
از حاشیه نشینی تعاریف گوناگونی ارائه شده است که به برخی از آنها اشاره می شود:
حاشیه نشینی به مفهوم کلی، به کسی گفته می شود که در شهر سکونت دارد، ولی به علل گوناگون نتوانسته است جذب نظام اقتصادی و اجتماعی شهر شود و از خدمات شهری استفاده کند.
افرادی که در مناطق حاشیه نشین زندگی می کنند از ساخت قدرت و سیاست عمومی جامعه جدایی یافته اند و به عنوان گروه پست اجتماعی تلقی می شوند. حاشیه نشینان از نظر اجتماعی دارای موقعیتی ضعیف بوده و در طبقه پائین اجتماع قرار دارند. خانوار های تهیدست و غالباً مهاجر که به تعبیر اسکارلوئیس در نوعی فرهنگ فقر زندگی می کنند . آنها به طور کامل جذب شیوه جدید زندگی شهری نشده و در حاشیه آن به زندگی ادامه می دهند.
تعاریف دیگری نیز ارائه شده است از جمله:
سیمون چپمن هشت ویژگی برای مناطق حاشیه نشین و موارد مشابه آن به شرح زیر برمی شمارد:
▪ عموماً غیرقانونی هستند
▪ غالباً خلق اساعه هستند و از مواد و مصالح مختلف ساخته شده اند.
▪ معمولاً بوسیله خود ساکنان احداث شده اند.
▪ فاقد خدمات شهری مانند راه آسفالته، برق و سیستم دفع فاضلاب هستند.
▪ توسعه آنها بدون برنامه ریزی و اغلب به صورت اتفاقی صورت می گیرد.
▪ مکان گزینی آنها اغلب در لبه های شهری، حواشی خطوط آهن و بزرگراه ها و یا زمین های خالی از سکنه ای که در مجاورت مناطق مرکزی شهرها قرار دارند، صورت می گیرد.
▪ معمولاً در مناطق نامناسب شهری - مانند: زمین های ناهموار، حواشی کارخانجات، در مجاورت زمین های رها شده و بلااستفاده - تشکیل می شوند.
▪ جمعیت متراکم دارند که از خانواده پرجمعیت تشکیل شده است - احمدیان، محمد علی، - 279 :1382
دیدگاههای مرتبط با علل شکل گیری حاشیه نشینی
دیدگاه لیبرالیستی
در این دیدگاه عمدتاً خاص کشورهایی که با نظام اقتصاد آزاد اداره می شوند، بویژه ایالات متحده امریکا، می باشد. بسیاری از محققان لیبرالیستی علل عمده حاشیه نشینی را ناشی از کارکرد جاذبه های شهری و دافعه های روستایی بشمار می آورند. به نظر آنها افزایش جمعیت یکی از علل مهمی است که زمینه را برای مهاجرت مازاد نیروی کار روستایی فراهم می آورد. عدم دسترسی مهاجرین به مشاغل اقتصادی شهری همراه با فقر اقتصادی و عدم تخصص آنها موجب می شود که آنها مجبور شوند الونک ها و زاغه هایی را که در اغلب موارد، فاقد هرگونه تسهیلات شهری از قبیل آب، برق و تلفن است ، برای زندگی برگزینند. برخی دیگر به عوامل دیگری غیر از افزایش جمعیت تأکید نموده اند به عنوان مثال، " همرهویت" عوامل فیزیکی مانند زمین های رهاشده و اراضی نامناسب شهری و " آبرامز" بالا بودن قیمت زمین و مسکن و برخی دیگر عوامل اقلیمی را زمینه ساز هجوم مهاجران به مناطق خاصی از شهر و ایجاد حاشیه نشینی و زاغه نشینی می دانند.
دیدگاه ساختار گرایان:
رادیکالیستها، که عمدتاً از دیدگاه اقتصاد سیاسی به مسائل می نگرند اگرچه در قبول این اصل که حاشیه نشینی در کشورهای در حال توسعه نتیجه مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک می باشد با لیبرالیست ها هم عقیده هستند، لیکن بر خلاف لیبرالیست ها این مهاجرت را ناشی از خصوصیات کارکردی شهرها نمی دانند، بلکه ساختار اقتصادی نابسامان کشورهای در حال توسعه را، که ناشی از ادغام کشورهای مذبور در نظام اقتصادی و تجارت جهانی است، در این امر دخیل می دانند. تحلیل گران اقتصاد سیاسی معتقدند " هنگامی که مناطق دارای اقتصاد معیشتی به جرگه بازار وارد می شوند تولیدات بومی جای خود را به یکی دو محصول عمده خواهد داد و جمعیت زیادی به علت دگرگونی ساخت های تولیدی، به صورت نیروی کار آزاد شده درآمده، موج های عظیم ×مهاجرتی را موجب می شوند.
یکی دیگر از عواملی که به عقیده رادیکالیست ها، زمینه حاشیه نشینی را فراهم می آورد اقتباس کشورهای درحال توسعه از الگوهای توسعه کشورهای سرمایه داری صنعتی میباشد. این تحلیلگران معتقدند چنین الگوهایی به دلیل آنکه صنعت محور هستند، ساختار اقتصادی کشورهای در حال توسعه را به هم می ریزد
با این اوصاف به نظر می رسد حاشیه نشینی در ایران بیشتر بر مبنای نظریه ساختارگرایی قابل تبیین می باشد .
روش تحقیق:
در پژوهش حاضر از روش تحقیق اسنادی و پیمایشی استفاده گردیده است بدین معنی که علاوه بر استفاده از کتب و مقالات و منابع اینترنتی، از پرسشنامه نیز به عنوان اصلی ترین منبع استفاده گردیده است. جامعه آماری این پزوهش را حاشیه نشینان شهر ایلام - محلات بان برز، بان بور و سبزی آباد - تشکیل می دهد که بالغ بر 32000 نفر جمعیت می باشد و از روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای استفاده شده است و پرسشنامه به صورت تصادفی بین آنها توزیع گردیده است. و از فرمول کوکران برای برآورد حجم نمونه استفاده شده است با توجه به اینکه حجم نمونه برابر با 32000 نفر می باشد با جایگزینی مقادیر فوق در فرمول ×اندازه نمونه به قرار زیر می باشد.
که حجم نمونه 367 نفر بدست آمده است که جهت دقیق شدن نتایج مقدار 380نفر در نظر گرفته شد.
است .همچنین از Spss11.5برای تجزیه و تحلیل داده ها از آزمون کی دو یا کای اسکوئر استفاده شده است. ابزار تجزیه و تحلیل نیز استفاده شده است.
طرح مسأله:
شهرها همواره مرکز ثقل توسعه در کشورها تلقی می شوند. در کشورهای در حال توسعه بسیاری از امکانات زندگی در شهرها ×خلاصه می شود و همین امر باعث رشد بی رویه شهرنشینی در اثر مهاجرت روستائیان و شهرهای کوچک به این شهرها می باشد. شهر ایلام دارای سابقه ای حدود یک قرن است. تا قبل از این زمان شهر کنونی ایلام تنها شامل چند روستای پراکنده و فاقد نظام و ساختار سکونتگاهی بعنوان یک نقطه شهری بوده است سابقه حاشیه نشینی در شهر ایلام به دهه 1340 بر می گردد.
جمله مشخصات اصلی بافت های دچاراسکان نامتعارف و فقیرنشین که تحت عنوان حاشیه نشین از آنها نام برده می شود, از تخصیص تمام یا بخش اعظمی از بافت به کاربری مسکونی است. این گونه محلات با توجه به فلسفه پیدایش آنها - ناشی از مهاجرت اقشار کم درآمد روستایی و شهری - عموماً فاقد طرح و برنامه از پیش اندیشیده هستند
