بخشی از مقاله
چکیده
حاشیه نشینی عمدتاً پس از انقلاب صنعتی و در پی رشد شتابان شهرنشینی بوجود می آید. در این فرآیند مهاجران و افرادی که توانایی جذب شدن در کالبد شهر را ندارند، به استقرار سکونتگاه های غیر متعارف در اطراف محدوده شهری روی می آورند که منجر به پدید آمدن محلات حاشیهای شهر می گردند. بسیاری از شهرهای کشور ما نیز با این پدیده مواجه اند . حضور رو به ازدیاد این شکل اسکانهای شهری در دهههای گذشته در ایران، حکایت از ناکارآمدی ابزارها و سیاستهای اعمال شده در دهههای گذشته برای برخورد با آنها دارد. تمهید مقابله با تشکیل سکونتگاه های غیر رسمی در اکثر مواقع با شکست مواجه شده است. بیشک تخریب این گونه سکونتگاه ها سرمایه اقتصادی گروه های کم درآمد را که به مثابه بخشی از سرمایه اقتصادی-اجتماعی شهرها نیز محسوب می شود، از میان می برد و در عین حال اقدامی غیر انسانی محسوب می شود.
همچنین، وجود سکونتگاه های فرودست در محله های کم خدمات شاهد این مدعاست که رسمی سازی سکونتگاه های غیررسمی به خودی خود شرایط خدمات رسانی بهتر، افزایش سرمایه گذاری کالبدی خصوصی یا حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی را فراهم نمی کند. شکل گیری و توسعه سکونتگاه های غیرقانونی تابعی از عواملی داخلی و خارجی است. توسعه شهری در ایران در فاصله سالهای 1320-1340 مبتنی بر رشد مهاجرت روستایی بوده و دو قطب مرفه نشین شهری و فقیر نشین در این دوره خودنمایی می کند. در سال 1351، به دلیل اصلاحات ارضی و همچنین عدم کارایی اقتصاد کشاورزی روستاها، موج مهاجرتهای گستردهای به شهرهای بزرگ رخ داد که به نمود یافتن زیست حاشیه ای منجر شد. این مقاله توصیفی تحلیلی بوده که از انجام مطالعات کتابخانه ای در رابطه با موضوع تحقیق و جمع آوری مطالعات مربوط به حاشیه نشینی به بررسی و تجزیه و تحلیل محدوده پرداخته شده و با شناسایی مشکلات، تنگناها و فرصتهای موجود، اهداف کلی راهبردها و روشهای مقابله با پدیده مذکور ارائه گردیده است.
کلمات کلیدی : اسکان غیررسمی، حاشیه نشینی، شهرنشینی، ، اسکان غیرقانونی، مهاجرت، زاغه نشینی
-1مقدمه
از پدیده های عمده ناپایدار کننده شهری به ویژه در کشورهای در حال توسعه، گونه ای شهرنشینی با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیر رسمی است که بنا بر مشاهدات جهانی در حال گسترش فزاینده است. این سکونتگاه ها هرچند جلوه ای از فقر است اما بازتاب کاستی ها و نارسایی های سیاست های دولت و بازار رسمی نیز محسوب می شود [8] اسکان غیررسمی حاصل پیشی گرفتن فرایند شهرنشینی و افزایش جمعیت شهری است. به این مفهوم که سازمان ها و نهادهای مسئول فاقد ظرفیت یا توان کافی برای برنامه ریزی و تامین زمین و مسکن و زیرساخت های لازم و همچنین ارائه خدمات به جمعیت شهری است . به این ترتیب با دور شدن از شهر اصلی تمرکز سکونتگاه های رسمی کمتر می شود و هر اندازه اقتدار سیستم مدیریتی و تعهد به کنترل و نظارت بر ساخت وساز کاهش یابد امکان گسترش سکونتگاه های غیررسمی بیشتر می شود .[1]
پدیده حاشیه نشینی و یا اسکان غیررسمی از جمله معضلات اجتماعی و شهری امروز است. این معضل از دهه 1340 در جامعه ایران بر اثر بروز یک سلسله عوامل گوناگون اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی گسترش یافته است. در کشور ما اسکان غیررسمی با رشدی سریع تر از رشد شهرنشینی مواجه بوده و برآورد می شود که یک پنجم جمعیت شهری که درون یا مجاور شهرها به ویژه شهرهای بزرگ به شکلی خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه رسمی شهرسازی با تجمعی از اقشار کم درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت، زندگی می کنند و با عناوینی همچون حاشیه نشینی، اسکان غیررسمی، سکونتگاه های خودرو و نابسامان و اجتماعات آلونکی نامیده می شود .[8]
-2مبانی نظری تحقیق
زاغه نشینی و اسکان غیررسمی به مفهوم امروزی پیامد انقلاب صنعتی است که به دنبال تحولات ساختاری و بروز مشکلات اقتصادی، اجتماعی فراوان، همچون رشد شهرنشینی و مهاجرت های روستایی لجام گسیخته در کشورهای مختلف جهان بخصوص شهر های جهان سوم نمایان شده است .[15] در شهرنشینی شتابان شهرهای بزرگ ایران، پدیدهای در حال گسترش به نام حاشیه نشینی است که به نامهای بافت خودرو، توسعه بی رویه، اسکان غیررسمی، زاغه نشینی، آلونک نشینی و ... وجود دارد. اینگونه سکونتگاهها، درون یا مجاور شهرها و عمدتاً دارای بافت کالبدی نابسامان و خودرو با واحدهای مسکونی غیراستاندارد و غیرفنی - به دلیل شتاب ساخت و ساز - و فاقد مجوز رسمی و احتمالا به صورت تصرف عدوانی میباشد و ساکنین آنها عمدتاً از اقشار کم درآمد، مهاجرنشینها یا رانده شدگان از درون و با آسیبهای اجتماعی و اشتغال غیررسمی و فصلی میباشند .[11]
چارلز آبرامز - کارشناس - معتقد است ساختمان و یا بخشی از شهر که در آن ویرانی ، نارسایی، عرضه خدمات درمانی، تراکم زیاد جمعیت در واحدهای مسکونی، فقر فرهنگی و آموزشی و فقدان آسایش لازم و خطرات ناشی از عوامل طبیعی نظیر سیل دیده میشود، می تواند به عنوان زاغه و یا منطقه زاغه نشین معرفی گردد. [9] پدیده بدمسکنی به آن دسته از مسکن های شهری گفته میشود که تراکم بیش از حد دارند و نداشتن تأسیسات کافی، بیدوامی مصالح و عدم آسایش ساکنین از خصایص و ویژگیهای آنهاست. بدمسکنی در تمام شهرهای جهان وجود دارد و در کشورهای صنعتی توسعه یافته بیشتر در محلات قدیمی شهر بروز کرده است. در این محلات مهاجران خارجی و رنگین پوستان سکونت دارند .[6] مسکن نابهنجار در غرب تنها به جنبه های فیزیکی و معماری ختم نمیشود؛ بلکه انحطاط سازمان اجتماعی نیز متعاقب انحطاط فیزیکی رخ میدهد. محله های فقیرنشین ناحیه ای مشتمل بر خانه های رو به ویرانی، آکنده از تهیدستان با راه و رسم خاص خود که با آنهای دیگر متفاوت اند تلقی میشوند .[12]
-1-2تعریف حاشیه پیرامون شهرها
این سکونتگاه ها از آن حیث به عنوان حاشیه نشین شناخته شده اند که اغلب در پیرامون نقاط شهری و یا در اراضی نامناسب که در معرض انواع تهدیدهای طبیعی میتوانست قرار گیرد یا از حیث مالکیت وضعیت مبهمی داشتند و یا در اراضی که سوداگران شهری توجه چندانی به آن نداشتند، شروع به توسعه کرده اند .[12]
2-2 تعریف حاشیه های درون شهری - عدوانی -
حاشیههای درون شهری که عموماً در بخش های قدیمیتر شهر دیده میشوند، به مناطق مسکونی گفته میشود که وضعیت نابسامانی دارد. حاشیه درون شهری در واقع آن قسمت از شهر است که در گذشته وضعیت مطلوب و سامان یافته ای داشته ولی به تدریج شرایط آن نامناسب شده و ساکنان آن به نقاط بهتر و جدیدی از شهر رفته و در آنجا سکنی گزیده اند .[16]
3- 2تعریف اسکان غیر قانونی - عدوانی -
طی دهه های اخیر سکونتگاه هایی خودرو درون یا مجاور شهرها به ویژه در مجموعه های شهری بزرگ، با سیمایی ناخوشایند و خارج از برنامه ریزی رسمی شهرسازی و بدون مجوز ساختمان به سرعت رشد کرده اند .[5] سکونتگاه غیرقانونی - عدوانی - را میتوان به عنوان یک منطقه مسکونی تعریف کرد که بدون مطالبه قانونی برای دریافت زمین و یا اجاره از سوی مقامات مربوطه برای ساختن خانه توسعه یافته است. زاغه های غیرقانونی معمولا در حاشیه شهرها ظاهر میشوند و اغلب به طور غیرقانونی زمینها را به اشغال خود در می آورند. نتیجه این حالت غیرقانونی ساخت و ساز؛ سرویسها، خدمات و زیرساختهای نامناسب شهری می باشد. [1]
-3دلایل ظهور پدیده حاشیه نشینی
شکل گیری و توسعه سکونتگاه های غیرقانونی تابعی از عوامل داخلی و خارجی است. از عوامل داخلی میتوان به مواردی مانند فقدان مستمری عایدی تضمین شده و دیگر مسائل مالی، شغلهای روزمزد با دستمزد کم که در بسیاری موارد موقت و نیمه دائم است، اشاره نمود. دلایل خارجی مواردی مانند قیمت بالای زمین و مسکن، بی توجهی دولت نسبت به رسیدگی به وضعیت این مناطق، استانداردهای بالای مسکن قابل قبول، آیین نامه ها و ضوابط و مقررات، را شامل می شوند .شاخصهای داخلی و خارجی که کیفیت و اندازه یک سکونتگاه را تعیین میکنند در جدول شماره 1 دسته بندی گردیده اند.
