بخشی از مقاله
چکیده:
توسعه شهری به طور عام در کشور و به طور خاص در تهران بر اثر بازتاب فضایی اسکان غیررسمی ناپایدار شده است این امر را نه میتوان به امید خود رها نمود و نه با برخورد مقطعی، گزینشی و پراکنده کاری پاسخگوی آن بود. پیدایش اسکان غیررسمی گویای وجود موانع ساختاری و ناکارآمدی سیاستهای کنونی در تأمین مسکن و خدمات رسانی لازم مرتبط با آن برای اقشار کم درآمد شهری در سطح کلان است. همچنین در سطح خرد نیز ضعف مدیریت شهری، وجود منابع نامشروع گروههای ذی نفع و ذی نفوذ محلی و برخوردهای غیرقانونمند در پذیرش یا رد این سکونتگاهها، مسأله را تشدید نموده است.
اکنون پس از چند دهه تلاش نظام برنامهریزی شهری، سکونتگاههای غیررسمی همچنان یکی از مسایل و مشکلات اصلی مدیریت شهری به شمار میروند. در جدیدترین نظام برنامهریزی شهری کشور با برنامهی بهسازی و توانمندسازی در پی کاهش و کنترل ابعاد این مشکل برآمده است. اما هنوز هم در این زمینه کاستیهایی مانع دستیابی به اهداف توسعهی یکپارچهی شهری است. هدف اصلی این پژوهش ارائه و تدوین برنامهای جهت ساماندهی و توانمندسازی محله عباسآباد شهر سنندج است. روش تحقیق این مطالعه از لحاظ نوع کاربردی و از لحاظ شیوه گردآوری دادهها، توصیفی از نوع پیمایشی است. نمونه پژوهش 400 نفر از سرپرست خانوار ساکنان محله مذکور به شکل تصادفی انتخاب شدهاند. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه میباشد.
واژههای کلیدی:سنندج، توانمندسازی، حاشیهنشینی، ساماندهی، محله عباسآباد
-1 مقدمه:
سکونتگاههای غیررسمی بازتاب و نمادی از فقر شهری تلقی میشوند بازتاب گسترش فقر شهری را میتوان در گسست کالبدی پارهای از نواحی مسکونی از پیکره کل شهر و در چارچوب کاهش میزان برخورداری از خدمات شهری، اجتماعی، کیفیت سکونت و از سوی دیگر به حاشیه رانده شدن و انزوای اجتماعی پارهای از گروهها در این گونه سکونتگاهها مشاهده کرد.در مورد ساکنان این سکونتگاهها اغلب پیشداوریهای گوناگونی به عمل آمده است برخی آنان را از دیدگاه آسیبشناسی اجتماعی موردنظر قرار میدهند و در نهایت با نگرش امنیتی ساکنان این سکونتگاهها را افرادی هنجارشکن و بزهکار تلقی میکنند.
دیدگاهی دیگر پیدایش این سکونتگاهها را ناشی از مهاجرتهای روستا- شهری میدانند که به دلیل عدم برخورداری از توانمندی حرفهای لازم و سطح درآمد، قادر به یافتن جایگاه مناسبی در اقتصاد شهری نبوده و از همین رو به حرفههای غیرمولد وابسته به کلانشهر در بخشهای غیررسمی اقتصاد روی آورده و در سکونتگاههای پیرامون اختلاطی از کار و زندگی ایجاد مینمایند.یکی از شهرهایی که با پدیده حاشیهنشینی و سکونتگاه غیررسمی محلات فرودست شهری مواجه است شهر سنندج میباشد. بنابر اسناد دفتر ساماندهی اسکان غیررسمی وابسته به سازمان عمران و بهسازی وزارت مسکن و شهرسازی، در شهر سنندج در سال 1384، تعداد 13 محله، سکونتگاه غیررسمی شناسایی شده است.
همچنین جمعیت این شهر در سال 1384 بالغ بر 325618 نفر بوده است که از این مقدار جمعیت، 173672 نفر یعنی حدود 53/34 درصد از جمعیت شهر در سکونتگاههای غیررسمی به سر میبردهاند، که البته سکونتگاههای غیررسمی که این درصد از جمعیت شهر در آن ساکن هستند تنها حدود 15 درصد از مساحت کل شهر را شامل میشود - دفتر ساماندهی اسکان غیررسمی وزارت مسکن و شهرسازی - .با عنایت به موارد مطروحه توجه جدی به شیوهها و روشهای نوین برای برنامهریزی و ساماندهی سکونتگاه غیررسمی سنندج به طور اعم و محله عباسآباد را به طور اخص میطلبد. در این راستا این مقاله با نگرش تحلیلی در مقیاس خرد به مطالعه میدانی در جهت بررسی مسایل مربوط به توانمندسازی و ارتقای محیطی و ارائه برنامهریزی بهینه در نمونه موردی به طور خاص و در سکونتگاههای غیررسمی به طور عام پرداخته و برای رسیدن به هدف فوق، سوال و فرضیه ذیل در نظر گرفته شده است.
-1 ارائهی برنامهریزی بهینه در سکونتگاه غیررسمی سنندج و محله عباسآباد آن چه تبعاتی را به دنبال دارد؟
- به نظر میرسد با برنامهریزی بهینه، امکان ساماندهی و توانمندسازی محله عباسآباد سنندج وجود دارد.
-2 ادبیات تحقیق:
تعاریف حاشیهنشینی و اسکان غیررسمی
در زمینه یافتن نام مناسب برای اینگونه سکونتگاههای مورد نظر نیز توافق همگانی وجود ندارد و از تعابیر » اسکان نابسامان و غیررسمی«، »اسکان خودانگیخته«، » اسکان غیرمتعارف«، » اسکان نابهنجار«، »حاشیه نشین و آلونک نشین« و غیره یاد میشود. »اسکان غیررسمی« به مثابه یکی از چهرههای بارز فقر شهری تعریف شده است که درون یا مجاور شهرها به شکلی خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه رسمی شهرسازی با تجمعی از اقشار کم درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل میگیرد و همان پدیدهای است که با عناوینی همچون حاشیهنشینی، اسکان غیررسمی، سکونتگاههای خودرو و نابسامان و اجتماعات آلونکی خوانده میشود - صرافی، 1381، ص . - 5بنابراین تعاریف متفاوتی نیز در مورد حاشیهنشینی وجود دارد؛ برخی از تعاریف حاشیهنشینی در اینجا بررسی میشود؛ »
- 1 حاشیهنشینی« عبارت است از وضع زندگی تمام کسانی که درجامعه شهری ساکن ولی از نظر درآمد و بهرهگیری از امکانات و خدمات شهری در شرایط نامطلوبی به سر می برند. آنها به عنوان نمونهای از نامتجانسها شناخته شدهاند که درباره مسائل آینده شهرها و سکونتگاهها از آنها هیچ نظری خواسته نمیشود و کاملاً بیتفاوت هستند - Halfacree,2001:23 -
-2حاشیهنشینان به کسانی اطلاق میشود که در سکونتگاههای غیرمتعارف با ساکنین بافت اصلی شهر زندگی میکنند. گروههای مزبور بیشتر بر اثر نیروهای دافعه خاستگاه، چون فقر و بیکاری و کمتر عوامل جاذب شهری، از زادگاه خود رانده و به شهرها روی آوردهاند. از آنجایی که اکثریت این گروهها بیسواد و مهارت لازم را جهت جذب در بازار کار شهر ندارند، عامل پسران شهری نیز آنها را از شهر به حاشیه کشانده است - منصور و آیت اللهی به نقل از عسگری طباطبایی، 1389، ص . - 102
-3 حاشیهنشینان بیشتر افراد مهاجر روستایی و عشایر، و کمتر شهری هستند که اغلب فاقد مهارت لازم شهری و بعضاً غیرماهرند. این افراد بیشتر به علت عوامل رانش زادگاه خود وکمتر به علت عوامل جاذب شهری زادگاه خود را ترک کرده و به شهرها روی میآورند. آنها به دلیل عدم تطبیق با محیط شهری از یکسو و بر اثر عوامل پسران شهری از سوی دیگر، از محیطهای شهری پس زده میشوند و به تدریج در کانونهای به هم پیوسته و یا جدا از یکدیگر، در قسمتهای از شهر سکنی میگزینند، به صورتی که محل سکونتو نوع مسکن انها با محل سکونت متعارف شهری، مغایر و مالکیت آن غالباً غصبی است و از نظر وضعیت اقتصادی و اجتماعی نیز متمایز هستند - زاهدانی، 1369، ص . - 11
-4 حاشیه نشینان کسانی هستند که در سکونتگاههای غیرمتعارف با ساکنین بافت اصلی - شهر - زندگی میکنند، گروههای مزبور بیشتر بر اثر نیروی دافعه خاستگاه چون فقر و بیکاری و کمتر عوامل جاذب شهری، از زادگاه خود، روستا، ایل یا شهر، رانده شده و به شهرها روی آوردهاند. از آنجا که اکثریت این گروهها بیسواد بوده ومهارت لازم را جهت جذب در بازار کار شهر ندارند، عامل پسران شهری نیز آنها را از شهر رانده و به حاشیه کشانده است - منصوریان و آیت اللهی، 1356، ص . - 2
-5 حاشیهنشین از لحاظ جامعه شناسی یک شیوه زندگی است که خرده فرهنگی با مجموعهای از ارزشها و هنجارها که در محلهایی با بهداشت و سلامت کم، با کجرویهای اجتماعی و مشخصات دیگریک ه انزوای اجتماعی و طرد شدن را به دنبال دارد، به اجرا در میآید - کلینارد به نقل از زاهدانی، 1369، ص . - 10
-6 عدم جذب حاشیهنشینان در نظام اقتصادی - اجتماعی شهر، حاکی از آن است که به عنوان شهروندان رسمی و مشروع در جامعه شهری پذیرفته نشدهاند، از این رو نیز در حاشیه خدمات و تسهیلات زندگی عمومی و زیربنایی شهر قرار دارند. حاشیهنشینان شهری از ابعاد مختلف زندگی یعنی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی از جامعه شهری متمایز میشوند و در واقع از محرومترین اقشار جامعه شهری به حساب میآیند و به اعتبار همین محرومیت شدید در برابر هرگونه آسیب اجتماعی بیدفاع هستند - حاج یوسفی، 1381، ص. - 15
-7 به طور کل منظور از حاشیهنشینان، کسانی هستند که در محدوده اقتصادی شهر زندگی میکنند و جذب نظام اجتماعی و اقتصادی شهر نشدهاند - زاهد زاهدانی، 1369، ص - 6 و خود شیوه جدیدی از زندگی را به وجود آوردهاند که نسبت به سه شیوهی رایج زندگی یعنی شهری، روستایی و ایلاتی متفاوت بوده و با ویژگیهایی اجتماعی و اقتصادی مخصوص به خود فیزیکی معینی را به وجود میآورد - حسین زاده دلیر، 1370، ص . - 64
دیدگاههای مربوط به حاشیهنشینی و اسکان غیررسمی بنابر اعلام »مرکز اسکان بشر ملل متحد« در سال 1996 یک پنجم جمعیت جهان فاقد خانهای در شأن زندگی انسان بودند که دامنه گستردهای از بیسرپناهها و خیابان خوابها تا آلونکنشینان را در بر میگرفت. نگران کنندهتر اینکه این نسبت و تعداد برای کشورهای جنوب در حال افزایش بوده به طوری که در منطقه با رونق اقتصادی آسیا-اقیانوسیه، حدود 60 درصد جمعیت شهری در سال 2000 بدین گونه مسکن گزیدهاند. - صرافی، 1381، ص - 5 در همین ارتباط کمیسیون جهانی آینده شهرها در قرن 21 میلاتی هشدار داده است که به موازات رشد ابرشهرها، فقر شهری در کشورهای جنوب افزایش یافته و بخش عمدهای از رشد شهرنشینی بر پایهی اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سکونتگاههای غیررسمی صورت خواهد گرفت و این گرایش را » غیررسمی شدن شهرنشینی« نامیده است - صرافی، 1381، ص . - 5رویکردها و رهیافتها به حاشیهنشینی و اسکان غیررسمی همچنین میتوان به رویکردهای زیر اشاره داشت: چنانچه ازاوایل قرن بیستم که مسئله سکونتگاههای غیررسمی مورد توجه جدی قرار گرفت رویکردهای مختلفی برای حل مسئله اسکان غیررسمی در دستور کار قرار گرفت. عمده این رویکردها در ادامه میآیند:
الف- نادیده گرفتن ب- حذف و تخلیه اجباری ج- خودیاری د - مسکن عمومی ه- مکان و خدمات و- ارتقابخشی - بهسازی - ی- توانمندسازی
-3 توانمندسازی:
راهکاری نو در مقابل اسکان غیررسمی:
روند شکلگیری سکونتگاههای غیررسمی که دارای نقطه آغازین و همزمان مشترک با انقلاب صنعتی بوده تا به حال ادامه داشته و بر اساس شرایط جغرافیایی و عوامل مؤثر در شکلگیری آنها و ساختارهای نظام حاکم به اشکال متفاوت در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته نمود پیدا کرده و مشکلات خاصی را موجب گردیده است.امروزه چنین الگوهای زیستی در شهرها چنان رشد مخاطره آمیزی دارند که از اوایل 1970 تا کنون کمیسیونهای مختلفی مانند کمیسیون اسکان بشر سازمان ملل متحد در جهت چارهادیشی به فعالیتهای متعددی در این زمینه پرداختهاند. که راهبردهای اجلاس کمیسیون اسکان بشر در سال 1996 به عنوان مسکن مناسب و کافی برای همه و توسعه پایدار و راهکارهای اجرایی آن در سال 1997 به نام سرپناهی برای همه نمونههای از این فعالیتهاست.
در سالهای آخر دهه 1980، سیاستهای آزادسازی و تثبیت اقتصادی به طور عام و سیاستهای مسکن مربوط به آن به طور خاص مورد نقد قرار گرفت و ضرورت تغییر آنها آشکار شد. این تغییر به طور کل به لزوم ایجاد تعادل بین نقش بخش خصوصی و عمومی و تکیه یک جانبه بر یکی از آنها توجه دارد. این رویکرد به بانک جهانی و صندوق بینالمللی پول محدود نبود، بلکه این بار جمعبندی تجاری بود که در مرکز اسکان بشر سازمان ملل متحد و در برنامه توسعه سازمان ملل متحد تکوین یافته و بانک جهانی نیز با آن هم داستان گشته بود. این رویکرد که نام توانمندسازی را به خود گرفته است با تصویب در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در 1987 به استراتژی جهانی سرپناه مبدل شد. - علایی، 9، - 1385 در این رویکرد جدید به سیاستهای مسکن که میتوان گفت در قالب رویکرد جدید در اقتصاد توسعه به نام » نیاز پایه« شناخته شده است و به مقولات اجتماعی و اقتصادی توسعه به یکسان برخورد میشود و این بار به طور همه جانبهای میکوشد که پروژههای منفرد برای مسکن کم درآمدها را به اقتصاد کلان برنامههای اقتصادی دولت، بازار مالی، برنامهریزی کالبدی و .... پیوند زند. محورهای اصلی این رویکرد عبارتند:
-برقراری کامل ارتباط بین بخش مسکن و برنامهریزی کلان اقتصادی- پیوند همه جانبه برنامهریزی مسکن با برنامهریزی شهری.
-جهت گیری سیاستها برای تحقق »توانمندسازی« خانوارها با استفاده از سازمانهای غیردولتی و سازمانهای مبتنی بر اجتماعات همچون تشکلهای خودیار که با فعالیتهای دولت و عملکرد بازار وابسته باشند.بدین ترتیب در نیمه دوم دهه 80 میلادی در جهت یافتن سیاستی که هم ضعف ندیدن اقتصاد خانوار و عدم استفاده از توان جمعی را بپوشاند و هم قابلیت استفاده برای سکونتگاههای غیررسمی موجود را داشته باشد راهبرد توانمندسازی به همراه ارتقاء یا بهسازی محیطهای موجود توصیه شد - صرافی، 1381، - 9
-4 مواد و روش:
تحقیق از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ شیوه جمعآوری دادهها، توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق حاضر را کلیه سرپرستان خانوار ساکنان محله عباسآباد سنندج تشکیل میدهد و برای گردآوری دادهها و اطلاعات از روشهای کتابخانهای و میدانی استفاده شده است.در این تحقیق محله عباسآباد به عنوان هدف انتخاب شده است. جمعیت جامعه آماری محله هدف در زمان انجام تحقیق حدود 49045 نفر بوده است و برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شده است. حجم جمعیت نمونه 383 نفر به دست آمد که با احتساب پرسشنامههای بیجو اب یا ناقص و بالا بردن دقت نمونهگیری و پوشش کامل جمعیت 420 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند که 400 پرسشنامه کامل و بدون نقص مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. روش نمونهگیری پژوهش حاضر، تصادفی ساده است.
برای سنجش روایی ابزار اندازهگیری این پژوهش از روایی صوری و محتوایی استفاده شده است. همچنین پس از توزیع مقدماتی پرسشنامه برای تعیین اعتبار آن با پاسخگویان در مورد روایی سؤالها به صورت حضوری صحبت شد و نکاتی که از نظر آنان مبهم بود مورد توجه قرار گرفت و اصلاح شد.برای برآورد پایایی پرسشنامه، مطالعهی مقدماتی تعداد 40 پرسشنامه توسط پاسخگویان در محله هدف تکمیل شد. پس از جمعآوری پرسشنامهها و تجزیه و تحلیل آنها، برخی از سؤالها حذف و در برخی دیگر تغییرات جزیی اعمال شد. سپس پرسشنامههای اصلاح شده، اجرا شد و دوباره پایایی آن محاسبه شد، که ضریب پایایی پرسشنامه بر اساس ضریب آلفای کرونباخ 824 درصد برآورد گردید که حاکی از اعتبار بالای ابزار اندازهگیری است.
-5 معرفی محدوده مورد مطالعه
شهر سنندج دومین شهر بزرگ کردنشین و بیست و سومین شهر بزرگ ایران است. جمعیت این شهر طبق آخرین سرشماری نفوس و مسکن برابر 373/987 نفر است.جمعیت این شهر در سال 1335 معادل 40/641 نفر بوده که این روند در دهههای بعدی با نرخ رشد جمعیت حدود 3 درصد شتاب بیشتری گرفته است. افزایش جمعیت ناهمگون با زیرساختهای شهر منجر به ایجاد مشکلات و معضلاتی گردیده است.محله عباسآباد در منطقه 2شهر سنندج و تقریباً در ضلع شرق آن شهر واقع شده است که جمعیتی در حدود 49045 نفر دارد.
