بخشی از مقاله
چکیده:
احسان مهم ترین زمینه ساز برای متاله شدن است. در این میان، ایثارگری و دیگرپسندی، کامل ترین مصداق احسان می باشد؛ زیرا در ایثارگری شخص از همه چیزی که منسوب و منتسب به خود است می گذرد و تنها خدا در وجه االله را مدنظر قرار میدهد. البته در ایثارگری نیز میتوان مراتب سه گانهای را یافت که هر مرتبهای نسبت به مرتبه پایینتر، از ارزش و جایگاه برتری برخوردار میشود. خداوند در آیه 8 سوره انسان در مقام ستایش ایثارگری اهل بیت عصمت و طهارت - ع - میفرماید: »و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا= آنان به خاطر دوست داشتن آن، بینوا و یتیم و اسیر را خوراک میدادند.« اسلام از تمامی انسانها - مؤنث و مذکر - میخواهد که به چشم هم نوع به یکدیگر بنگرند چندان که کرامت انسانی را در میان هم پاس دارند و در رفع حوائج هم بکوشند و از هم حمایت کنند و در گرفتاریها به یاری هم بشتابند و خلاصه - انسان بودن - را ارج بگذارند و بایستی نسبت به انسانهای دیگر احساس نزدیکی و دوستی کنند.
مقدمه
اسلام روابط انسانی را فراتر از عدالت تعریف می کند؛ به این معنا که عدالت در حوزه روابط انسانی، کف روابط- نه سقف- را تشکیل می دهد؛ چرا که سطح عالی روابط در قالب احسان تعریف میشود که شامل نیکوکاری در ابعاد و اشکال گوناگونی چون عفو، گذشت، بخشش، مهر، عطوفت، نیکی، انفاق، اطعام، ایثار و از خودگذشتگی می شود. بنابراین، روابط در میان امت و مومنان، از دایره عقل فراتر میرود و به احساسات و عواطف نیز می رسد. نتیجه چنین نگرشی به روابط انسانی آن خواهد بود که مومنان، از مرتبه حب ذات ظاهری گذشته و در اوجی دیگر به خود و دیگران مینگرند.
از این فراز بلند، دیگر زندگی دنیوی و حیات مادی هر چند ارزشمند است و انسان باید خود را به تهلکه نیندازد - بقره، آیه - 195، ولی برای رسیدن به مقامات عالی تر انسانی، فدا کردن و ایثار زندگی دنیوی و حیات این دنیایی، سهل و آسان است. به سخن دیگر، حرکت انسانی هر چند که در کف و مرتبه نازل باید از عدالت آغاز شود و در مدار و محور عقلانیت و عدالت بگردد، ولی در مراتب عالی تر می بایست از فراز دیگری حرکت را ادامه داد. حرکتها یا انسانی که برای فعلیت بخشی به اسمای الهی و متاله و خدایی شدن انجام میگیرد، زمانی حرکت کمالی است که در فراز احسان نسبت به دیگران ادامه یابد؛ زیرا در مقام احسان است که حرکت کمالی به تمام معنا تحقق مییابد و ربوبیت و پروردگاری خود را نشان میدهد.[1]
دیدگاه اسلام در باره محبت و دوستی
اسلام به این قضیه از دو بعد نظر میکند..1بعد انسانی و فطری..2بعد جنسی و غریزی. احادیث بسیار زیادی در خصوص رعایت حقوق مؤمنین و مسلمین از حضرت رسول اکرم - ص - و ائمه معصومین - ع - وارد شده است که از مجموع آنها این گونه استفاده می شود که اسلام بر مسأله نوع دوستی و محبت که باعث ربط آدمیان به همدیگر و ایجاد نوعی احساس متقابل در میان آنان میگردد پافشاری میکند و این درجه از دوستی و پیوند درونی را یکی از جلوههای ایمان میشمارد رسول اکرم - ص - میفرماید:
»ایمان کسی کامل نیست مگر آن که هر چیزی را که برای خود میپسند برای دیگران نیز بپسندد و آن چه را برای خود زشت می شمارد برای آنان زشت بداند« بر این اساس نگاه بیروح و بیعاطفه به دیگران و مشکلاتی که در زندگی، با آنها دست و پنجه نرم میکنند نگاهی مؤمنانه نیست. در حدیثی آمده که امام صادق - ع - در پاسخ به سؤالی در مورد دوستی و محبت فرموده:»هل الدین الا الحب[2]، آیا دین جز دوستی و محبت است؟!«
مراتب سه گانه دیگرخواهی و نوع دوستی
خداوند در آیه 8 سوره انسان در مقام ستایش ایثارگری اهل بیت عصمت و طهارت - ع - میفرماید: »و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا= آنان به خاطر دوست داشتن آن، بینوا و یتیم و اسیر را خوراک میدادند.« درباره این که ضمیر»حبه« به چه چیزی بر میگردد، سه احتمال داده اند که ظاهراً هرسه احتمال درست است؛ چرا که هراحتمالی مرتبه ای از مراتب ایثارگری را روشن میسازد.
-1 این که گفته شود ضمیر درکلمه به طعام برگردد. به این معنا که آنان با آن که خود نیازمند طعام بودند؛ زیرا گرسنه و روزه دار بودند، با همه دوست داشتن طعام برای خود، آن را به دیگران ایثار میکنند. بنابراین، با آن که به طعام نیازمند بودند، ولی از طعام می گذرند و ایثارگری می کنند. علامه طباطبایی در ذیل آیه می نویسد: منظور از »حب طعام« اشتیاق و اشتهای زیاد به طعام، به خاطر شدت احتیاج به آن است. بنابراین، اهل بیت - ع - چیزی را که بسیار دوست میداشتند انفاق می کنند تا به مقام ابرار برسند و ایثارگری را به نمایش گذراند و اسوه عینی و سرمشق مردم شوند. خداوند درباره انفاق از محبوب و دوستی داشتنی ها می فرماید:»لن تنالوا البر حتی تنقوا مما تحبون؛ هرگز به نیکی نمی رسید مگر آن که از آن چه دوست دارید انفاق کنید.«
-2 این که ضمیر درکلمه، به اطعام برگردد که از جمله یطعمون فهمیده می شود. به این معنا که اهل بیت عصمت و طهارت - ع - اطعام و انفاق را دوست دارند. از این رو آنان درمقام ایثارگر اطعام، وارد میشوند تا این گونه متاله شوند و وجه الهی را قصد نمایند.
-3 این که ضمیر را به خدا ارجاع دهیم. بنابراین، اهل بیت - ع - اطعام طعام به دیگران آن را سبب دوستی خداوند انجام میدهند. پس نتیجه اینکه از آیه فوق می توان سه مرتبه از مراتب ایثارگری و دیگرخواهی را به دست آورد. مرتبه نخست، گذشت و ایثار از چیزی هایی است که برای انسان محبوب بوده و به آن نیازمند است مانند ایثارطعام؛ مرتبه دوم، عبور از مقام اطعام و هرعمل صالح است ؛زیرا انسان هرگاه از محبوب بگذرد، به مرتبه ای میرسد که کارهای نیک برای او عادت می شود و دوست دارد که به عنوان اهل نیکوکاری و محسنان شناخته و درزمره ایثارگران نامش برده شود.
کسی که از این مرتبه بگذرد، به مرتبه سوم ایثارگری می رسد که درآن مرحله تنها خداوند، محبوب اوست و همه چیز از جمله جان را فدای این محبوب می کند. دیگر نه دنیا و مافیها برای او ارزش و محبوب است و نه اعمال صالح برای او محبوبیت مییابد؛ بلکه خداوند است که محبوب اوست. این جاست که حب دو طرفه به وجود می آید و شخص محبوب الهی می شود؛ زیرا دیگر در خدا فانی شده، هرچه او خواهد میخواهد. البته فنای مطلق و کامل تنها برای شخصی چون پیامبر - ص - است که مرتبه دیگری است.
نوع دوستی در قرآن کریم ، سخن پیامبر - ص - و شعرای بزرگ قرآن کریم:
سادٍ فِی اْلأَرْضِ فَکَأَنﱠما قَتَلَ النّاسَ جَمیعًا وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنﱠماأَحْیَاالنّاسَ جَمیعًا. [4] هر کس، فردی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین بکشد، چنان است که گویی همه انسان ها را کشته و هر کس انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است.
