بخشی از مقاله
چکیده
روزهداری یکی از آموزههای دینی است که نزد مسلمانان از اهمیت خاصی برخوردار بوده و حتی میتوان گفت این واجب الهی در میان پیروان ادیان گذشته نیز دارای ارزش ویژهای است. بررسی چنین موضوعی که فرادینی است و یکی از عوامل سلامت جسم و روان جامعه است، از اهمیت بالائی برخوردار میباشد. فلسفه و حکمت عبادات را باید فراتر از امور دنیوی و مادی جستجو نمود؛ زیرا بخشی از آن در حوزه ماورای طبیعت قرار دارد و باید در آن مجال دنبال آن بود. سئوال اصلی این نگارش آن است که، جایگاه روزه در اسلام و تأثیر آن در ایجاد سلامت جسم و روان از منظر قرآن و روایات چیست؟ نگارش حاضر تلاش دارد جایگاه روزه را در اسلام و تأثیر آن را در سلامت جسم و روان بیان بدارد و پاسخ درست و قانع کننده¬ای در این راستا ارائه دهد.
ظرفیت روحانی عبادات و فلسفه آن با محاسبه علمی و فلسفی قابل توصیف و تبیین نیست؛ زیرا علاوه بر فوائد جسمی عبادات؛ فوائد معنوی و روانی گوناگونی در آن وجود دارد که از جمله میتوان به پیامدهای بهداشتی آن اشاره کرد. بهداشت جسمی، روانی و اجتماعی نتایج بسیاری از عبادات است و میتوان با مراجعه به متون دینی و تجربه بشری، آنها را به عنوان فلسفه و حکمت عبادات بر شمرد. برای نمونه روزهداری در پیشگیری از بیماریهای جسمی و مشکلات معنوی مؤثر بوده و در درمان آنها نیز تأثیرگذار خواهد بود که میتوان تقویت اراده، کاهش جرایم، تقوا و پرهیزگاری، پرورش روحیه مساوات را از آثار روزهداری حساب نمود. روش پژوهش حاضر به صورت تحلیلی توصیفی و بر اساس تحلیل محتوا می¬باشد .
واژگان کلیدی: روزه، فلسفه احکام، بهداشت جسم و روان، قرآن، روایات
مقدمه
دین مبین اسلام همانطوری که در بعد بهداشت جسمی انسان سفارشاتی دارد، در زمینه بهداشت و سلامت روحی انسان نیز دستورالعملهای مهمیدارد که شارع مقدّس و اهل بیت گرامی ایشان بر انجام آن تأکید نموده و در راه عملیسازی آنها سفارشهاس فراوانی فرمودهاند. جسم و روح انسان نیازهای خاصی دارند و از دیدگاه الهی اولویت اصلی انسان تغذیهی روح و حفظ سلامت آن است. همانطوری که خداوند در آخرین کتاب آسمانی خود قرآن کریم، هدف از خلقت انسان را عبادت و بندگی معرفی نموده است. - ذاریات - 56 / بندگی و عبادت زمانی محقق می¬شود که سلامتی جسم، مخصوصا سلامتی روان مهیا شود.
اگر قرآن عبادت را هدف خلقت بیان می¬نماید، بیتردید به سلامتی بندگان نیز نظر و توجه خاصی دارد؛ زیرا بدن سالم از لحاظ جسم و روح، عبادت صحیح را در پی دارد و تمام حلال و حرام خداوند در قرآن، و احادیث معصومین دارای مصلحت و مفسده روحی و جسمی بوده و دارای آثار مثبت و منفی میباشد. دین مبین اسلام به مسائل بهداشتی وتندرستی اهمیت ویژه¬ای داده و انسان¬ها را به عمل کردن به آنها دعوت می¬کند. همانطوری که معلوم است، فرامینعبادی از طرف دین مبین اسلام صادر شده است که، بیشتر آنها هم برای جسم و به خصوص برای روح انسان مفیده بوده، سلامت روانی انسانها را تأمین می¬نماید.
روزهداری را میتوان یکی از آنها به حساب آورد که در ادیان گذشته نیز مرسوم بوده است. آموزهی روزهداری همراه با سحرخیزی رسیدگی به جسم و به خصوص روح را توأم در خود دارد و خیلی از مشکلات روانی انسانها که در اثر عادتهای ناصحیح به وجود آمده درمان نموده از بین میبرد. و توجه به آن با تبلیغ نقش آن در سلامتی انسان میسر میگردد، روزهداری در ماه رمضان و تغییر برنامه رژیمی منجر به سازگاریهای فیزیولوژیکی و روانی میشود. در این مقاله تأثیر روزهداری در سلامت و بهداشت جسم روان انسان، مورد بررسی قرار میگیرد. در کتابهای مانند علل الشرایع و فلسفه احکام، نقش و تأثیر عبادات در جسم و روان انسان به طور کلی مورد بررسی قرار گرفته است که به نظر میرسد مقاله حاضر برای راهنمایی و استفاده بهتری از منابع مذکور مفید خواهد شد .
1.مفهومشناسی
1,1.واژه بهداشت در لغت: نگاهداشتن تندرستی، حفظ صحت، وسیله¬های نگهداری سلامت است. - عمید، 1375، 461 :2؛ دهخدا، 1337، :11
. - 413 واژه بهداشت از دو کلمه »به« و »داشت« ترکیب شده است، »به« صفت خوب و نیک و »داشتن« مصدر مرخم از کلمه داشتن است. این واژه معادل …Hygiene» در لغت انگیلسی است. - پاکدامن، . - 26 :1388در اصطلاح: در کتب پزشکی درمان را به دو نوع تقسیم کردند. یکی درمان خود بیماری یا »کیوراتیو« و دیگری درمان پیشگیری یا »پرونتیو« که خود شخص و یا طبیب به وسائلی متوسل می¬شود که از پیشامد بیماری جلوگیری به عمل می¬آید. این عمل و فن در اصطلاح بهداشت نامیده می¬شود. - همان - .
1,2.واژه روزه در اصل خودداری از کار است خواه خوردن، گفتن یا راه رفتن باشد از این رویصَائِم-- اسبی است که از رفتن و علف خوردنبازمیایستد. - اصفهانی، 1412، . - 436 :2اصل صوم امساک از مطلق فعل است خوردن باشد، یا گفتن، یا رفتن، صوم اسلامی امساک مخصوصی است از طعام و چیزهای دیگر که در کتب فقه مذکور است از طلوع فجر شروع شده و باوَرسیدنکُلُواشبوَبپایاناشْرَبُوامیرسدحَتﱠی» یَتَبَیﱠنَ لَکُمُ الْخَیْطُأَسْوَدِالْأَبْیمِنَضُالْفَجْرِالْخَیْطِمِنَثُمﱠالْ أَتِمﱡوا الصﱢیامَ إِلَی اللﱠیْلِ.« - بقره: . - 187 - قرشی، 1372، - 165 :4
1,3.واژه روان کلمه روان به معنای جان، روح انسانی، نفس ناطقه است و گفتهاند که روان اختصاص به انسان دارد و جان روح حیوانی است که همه جانداران دارند مثلا اسب را میگویند جان دارد و نمیگویند روان دارد زیرا جان فناپذیر است و روان فناپذیر نیست. - عمید، 1375، - 1260 :2
2.هدف بهداشت روان
هدف بهداشت روان آن است که شرایطی فراهم آید تا عوامل مخربی که روان بشر را میآزارد و راحتی درونی را از او سلب می کند، از بین برود، به گونهای که آسایش و رفاه او تأمین شود و تشویش خاطر نداشته باشد. - صادقیان، - 30 :1386
3.قرآن و بهداشت روان
قرآن آخرین کتابی از کتب آسمانی میباشد که هدف خدا از انزال آن هدایت و راهنمایی بشر است. تمام موجودات به خصوص انسان در ادامه زندگی خود نیازمند به هدایت و راهنمایی از سوی خدای متعال هستند . و این راهنمایی فقط در مسائل مادی محدود نمیشود بلکه اساسا شامل مسائل روحی و معنوی میباشد. بر همین اساس خدا قرآن را برای بشر مایه هدایت، ترساننده از آتش جهنم، هشداردهنده فرستاده است :هُدیً لِلنﱠاسِ...… وَناتٍبَیﱢمِنَ الْهُدیوَالْفُرْقان... - بقره - 185/ ...راهنمای مردم و نشانههایی از هدایت و جدا کننده ]حق از باطل[ است....»الﱠذیتَبارَکَ…نَزﱠلعَ بْدِهِالفُرْقانلِیَکُونَعَلی لِلْعالَمینَ نَذیراً؛ - فرقان - 1/ خجسته - و پایدار - است آن - خدایی - که جدا کننده ]حق از باطل قرآن[ را بر بندهاش فرو فرستاد، تا هُشدارگری برای جهانیان باشد.« همچنین هر چه که از لوازم هدایت بشر است خدا وَدرنَزﱠلْنَاقرآنبیان عَلَیْکَفرمودهاست: الْکِتَابَ...» تِبْیَنًا لﱢکلُشیَءٍ...؛ - نحل... - 89/ و کتاب - قرآن - را بر تو فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز - از کلیات دین - ... است ».
پیامبرفَإِنﱠهُاسلام شَافِعٌنیزجامُشَفﱠعٌیگاهقرآنرا وَاینگونهمَاحِلٌبیانینمای : »مُصَدﱠقٌ وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَی وَ مَنْ جَعَلَهُالنﱠارِخَلْفَهُوَهُوَسَاقَهُالدﱠلِیلُإَِییَدُلﱡ عَلَی خَیْرِ سَبِیلٍ...؛ - عیاشی، 1380، 2 :1؛ کاشانی، 1415، - 15 :1 قرآن شفاعتگری مورد پذیرش و شکایت کنندهای از نقایص بشر میباشد که خدا او را تصدیق نموده است. هر کس به دستورالعملهای آن عمل کند، او را به سوی بهشت برد و هر کس آن را کنار بگذارد و به برنامههای دیگر عمل کند، زمینه ورود خود را به دوزخ فراهم کرده است. قرآن دلیلی است که به سوی بهترین راه هدایت میکند... کتاب بیان است که هر لحظه به انسان راه سعادت را مینمایاند.»
مُوا أَنﱠهُ لَیْسَعل عَلَینیأَحَدٍزقرآنرا ابَعْدَینگونهمعرفالْقُرْآنِیمیداردوَ:»مِنْاعْ فَاقَهٍ وَ لَا لِأَحَدٍ قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ غِنًی اسْتَعِینُوا بِهِ عَلَی لَأْوَائِکُمْ فَإِنﱠ أَکْبَرِفِیهِشفَاءًالدﱠاءِمِنْوفَاقُهُوَوَالْکُفْرُالْغَیﱡ ووَ الضﱠلَالُالنﱢ...فَإِنﱠهُ یُنَادِی ٍ مُبْتَلًی فِی حَرْثِهِ وَ عَاقِبَهِ عَمَلِهِ غَیْرَ حَرَثَهِ الْقُرْآنِ...؛ - ابن ابی الحدید، 1404، 19 :10؛ نوری، 1408، - 239 :4 آگاه باشید که برای کسی با داشتن قرآن فقری نخواهد بود و نه برای کسی قبل از قرآن غنایی حاصل است.پس به جهت دردهایتان، از قرآن بهبودی طلب نمایید و به واسطه قرآن بر سختیها یاری جویید؛ زیرا در آن شفایی است از بزرگترین دردها و آن کفر، نفاق، تباهی و گمراهی است... فریادگری در روز قیامت ندا میکند: بهوش باشید! هر کشتکاری در کشته خود و عاقبت عملش گرفتار است، مگر کشتگاران قرآن ». یکی از مورخان و دانشمندان انکلیسی به نام »کارلایل« پیرامون قرآن میگوید: »اگر یک بار به کتاب مقدس نظر افکنیم،
حقایق برجسته و خصائص اسرار وجود طوری در مضامین و جوهره آن پرورش یافته که عظمت و حقیقت قرآن به خوبی از آن نمایان میگردد و این خود مزیت بزرگی است که فقط به قرآن اختصاص یافته و در هیچ کتاب علمی و سیاسی و اقتصادی دیگر دیده نمیشود. بلی خواندن برخی کتابها تأثیرات عمیقی بر روان میگذارد، ولی این تأثیر هرگز با تأثیر قرآن قابل مقایسه نیست - . « صادقیان، . - 24 :1386 همچنین برای آشنایی بیشتر با نظرات دانشمندان غربی در مورد قرآن و سلامت روانی به تفسیر آیه 24 سوره بقره مراجعه نمایید. - شیرازی، 1374، ج . - 136 :1
همانطوری از آیات نورانی قرآن، کلام معصومین و نظرات دانشمندان معلوم گردید، قرآن برای سلامت و بهداشت روان انسان بهترین نسخه الهی است که هیچ کتابی به پای آن نمیرسد. هدایت آن شامل جسم و روح انسان میگردد که در واقع، نیاز اصلی حیات بشری را تأمین مینماید. در حالی که بر اساس »تحقیقاتی در کشورهای غربی به خصوص در آمریکا از هر 20 نفر انسان یک نفر به بیمارستان روانی خواهد رفت و یک نفر دیگر به طور موقت خارج از بیمارستان دچار اختلال روانی موقتی یا دائمی خواهد شد... از هر چهار خانواده یک خانواده به ناراحتی روانی شناخته شده مبتلاست، در هر 72 دقیقه یک قتل واقع میشود، در هر ساعت پانزده جنایت فجیع روی میدهد... - . « صادقیان، . - 25 :1386
ولی همه میدانند که آمریکا از جهت رفاه مادی یکی از پیشرفتهترین کشورهای دنیا به شمار میآید، با همین حال مشکلات روحی و روانی هنوز راه حل خود را پیدا نکرده است. پس روشن است که بشر فقط میتواند بعد مادی خود را تأمین کند ولی تأمین بعد معنوی و روانی انسان توسط معارف بلندی است که از طرف خدای متعال تعیین و فرستاده شده است، البته خدا برای بعد مادی انسانها نیز فرامینی دارد که در کتب آسمانی بیان گردیده است. سعادت واقعی انسان نیز با تأمین نیازهای روانی و معنوی خود گره خورده است که اساس آن شناخت خداوند و ارتباط با او میباشد. خدا در قرآن پیرامون همأَلَاینمطلببِذِکْرِفرمود:»اللﱠهِ... تَطْمَئنِالْقُلُوبُ؛ - رعد - 28/
...آگاه باشید، که تنها با یاد خدا دلها آرامش مییابد >».
4.روزه و بهداشت جسم
