بخشی از مقاله
چکیده
جاي نامها، نامهایی هستند که براي اشاره به ویژگیهاي جغرافیایی مانند شهرها، استانها، بخشها، روستاها، اماکن مقدس، کوهها، رودخانه ها، جزیره ها و امثالهم استفاده می شوند. این پژوهش با معرفی و مروري مختصر بر سابقه تاریخی تهران، میزان حضور، نقش و جایگاه عناصر طبیعت را در جاي نامهاي مناطق بیست و دوگانه زیرپوشش شهرداري تهران بررسی کرد. بررسی آماري میزان کاربرد هریک از عناصر طبیعی یاد شده نشان داد که درکل، 73 درصد مناطق بیست و دوگانه شهرداري تهران دست کم از یک عنصر طبیعت در ساختار جاي نامهاي محلات خود استفاده کرده اند. در این پژوهش، نامگذاري رسمی و حضور پررنگ جاي نامهاي جغرافیایی در مناطق شهري تهران به سه دوره تقسیم شد: دوره اول آغاز نامگذاري رسمی مناطق شهري در تهران همزمان با آغاز تحولات تهران در زمان قاجار؛ دوره دوم پس از سرنگونی سلسه قاجار و دوره سوم پس از انقلاب اسلامی.
واژه هاي کلیدي: جاي نام، تهران، طبیعت
-1 مقدمه
جاي نامها1، نامهایی هستند که براي اشاره به ویژگیهاي جغرافیایی مانند شهرها، استانها، بخشها، روستاها، اماکن مقدس، کوهها، رودخانه ها، جزیره ها و امثالهم استفاده می شوند .[5] جاي نامها به عنوان زنجیره اي مرکب از عناصر تاریخی، فرهنگی، مذهبی، یا جغرافیایی هستند که موید یک "ماهیت"2 هستند. جاي نامها اختیاري یا"من درآوردي"3 نیستند بلکه مکمل مکانهایی هستند که به آنها تعلق دارند .[3] جاي نامها به عنوان نماد کشورها و سلسله حکومتها ایفاي نقش می کنند.[4] حتی دربرخی موارد، جاي نامها سبب بروز تنشهاي منطقه اي در میان دو یا چند کشور همسایه می شوند. تلفظ کردن جاي نامها براي گردشگران خارجی براي یافتن آدرس مشکلاتی را سبب می گردد .[1]
در کشورهایی مانند استرالیا که "کلنی شدن" جوامع دیگر مانند اروپایی ها در آنها اتفاق افتاده است، جاي نامهایی که افراد بومی استرالیا در طول سالها وضع کرده اند پس از کلنی شدن تغییر یافته اند .[3]اگرچه جاي نامها برمبناي هویت هاي توپوگرافی، فرهنگی، مذهبی و حتی شخصی هستند، در برخی موارد از آنها براي نامگذاري افراد استفاده می شود. براي مثال، مردم یکی از مناطق کشور ژاپن براي نامگذاري فرزندان خود بر اساس یک جاي نام محلی، با دولت محلی به ستیز پرداختند .[6] علت اصرار خانواده هاي ژاپنی براي انتخاب این نوع جاي نام، بیان هویت منطقه اي و فرهنگی آن منطقه ذکر شده است .[6]در بسیاري از مناطق جهان میان نامهاي رایج و نامهاي رسمی آنها اختلاف وجود دارد. براي مثال، دریک پژوهش در بررسی نام بخشها، زیربخشها، روستاها و معبدهاي کشور تایلند مشخص شد که نامهاي رایج در میان عامه مردم متفاوت از نامهاي رسمی آن مناطق است .[5]
اگرچه سالهاست که جاي نامها در بسیاري از کشورها درحال بررسی و مطالعه هستند ولی هنوز خلاهاي اطلاعاتی و تاریخی زیادي درباره آنها وجود دارد. حتی هنوز باور بر این است که ریشه شناسی جاي نامهاي شهرهاي معروف جهان اسرار ناگفته زیادي دارند .[2]این پژوهش بر آن است تا با مروري مختصر بر سابقه تاریخی تهران، میزان حضور، نقش و جایگاه عناصر طبیعت - مانند آب و گیاهان - را در جاي نامهاي شهر تهران به عنوان پایتخت، پرجمعیت ترین و بزرگترین شهر ایران تعیین کند. لازم به ذکر است که گرچه به نظر می رسد خود نام "تهران" صدها سال است که دست نخورده مانده، نام"ایران" از 1935 میلادي و به دنبال تغییرات حکومتی از قاجار به پهلوي به طور رسمی به جاي "پرشیا"4 رایج شده است .[1] این تغییر نام ایران هم راستا با بروز تغییرات شگرف در ساختار اجتماعی، سیاسی، اقتصادي و فرهنگی بوده که از آن زمان به این سو شاهد آن بوده ایم.
-2 تهران
-2-1 سابقه تاریخی تهران
در پژوهشی به زبان انگلیسی [7]، روند تاریخی شهر تهران بررسی شده که چکیده اي از آن در این بخش ارائه شده است:شاید اولین اشاره مکتوب تاریخی به جاي نام "تهران" مربوط به سال 1116 میلادي می شود، اگرچه توصیف مصوري از آن به دست نیامده است. نوشته ها حاکی از آن هستند که تهران علیرغم نزدیکی با شهر مهم و تاریخی ري، تا سده 15 میلادي جایگاه چندان مهمی در میان شهرهاي ایران نداشت. در اوایل دوره صفویه، تهران اهمیت یافت و دیواره هاي چند ضلعی اطراف آن احداث شد ولی بعد در زمان شاه عباس مورد بی توجهی قرار گرفت.
هرچند که این دیوارها بعدها در هجوم افغانها تخریب شدند. در زمان نادرشاه افشار، شهر مشهد به تهران ارجحیت یافت. در دوران زندیه نیز علیرغم توجه به این شهر و ساخت بناي مجلل در آن، شیراز به پایتختی انتخاب شد. دوره قاجار که تهران به عنوان پایتخت - دارالخلافه - اعلام شد، سرآغازي بود براي توسعه شهري تهران، به طوري که گزارش یک خارجی ساکن ایران در سال 1809 میلادي 1188 - شمسی - نشان می دهد که تهران صاحب 12 هزار خانه، 6 مسجد، 3 یا 4 مکتبخانه، 150 حمام عمومی و 2 میدان شد. در این دوره، ناصرالدین شاه با اصرار بر الگوي شهرهاي اروپایی براي توسعه تهران، فعالیتهاي عمرانی را گسترش داد.
-2-2 تهران به عنوان پایتخت
ایران در طول تاریخ شاهد تحولات و فراز و نشیبهاي زیادي در عرصه هاي مختلف اجتماعی، اقتصادي، سیاسی و فرهنگی بوده است. ازجمله مهمترین آنها، عدم تثبیت درازمدت یک پایتخت معین در ایران دست کم تا پیش از زمان قاجار یعنی بیش از 200 سال پیش بوده که از آن پس، تهران به عنوان پایتخت معرفی شده است. از سوي دیگر، سرعت رشد شهرنشینی در ایران نیز بسیار شتابنده و سریع بوده است، به طوري که در یک دوره صدساله بین سال 1280 شمسی و 1380 شمسی، درصد شهرنشینی از 20 به 66 درصد - بیش از 3 برابر - افزایش یافت.در مورد تهران نیز تغییرات بسیار سریع بوده اند. تغییرات بسیار محسوسی در تمام جنبه هاي این شهر رخ داده که مهمترین آنها، افزایش بی رویه جمعیت و مساحت جغرافیایی آن است.
در یک دوره صدساله بین سال 1280شمسی و 1387 شمسی، جمعیت تهران از حدود 250 هزارنفر به 8 میلیون نفر یعنی 32 برابر افزایش یافت. علاوه بر جمعیت، گستره محیطی شهر تهران نیز افزایش یافته، به طوري که مساحت تهران از 19 کیلومتر مربع در سال1273 شمسی به 700 کیلومتر مربع در 1390شمسی رسیده است - بیش از 37 برابر - . مناطقی مانند تجریش و قلهک که زمانی حومه تهران بودند، الان به عنوان یکی از بخشهاي کوچک شهر تهران به شمار می روند.شکی نیست که چنین رشد شتابان جمعیتی در تهران به توسعه مناطق مسکونی، خیابانها، بزرگراهها و میدانها نیاز داشته و از این نقطه نظر، تنوع جاي نامها براي تعیین آدرس پستی و هویت محلی هر منطقه الزامی شده است.
-2-3 جاي نامهاي تهران
نامگذاري رسمی و حضور پررنگ جاي نامهاي جغرافیایی در مناطق شهري تهران را شاید بتوان به 3 دوره تقسیم کرد:
دوره اول: نامگذاري رسمی مناطق شهري در تهران همزمان با آغاز تحولات آن در پی استقرار دولت مرکزي در زمان قاجار و انتخاب تهران به عنوان پایتخت آغاز شد. ازنظر محیطی، باغها و بناهاي شهري و ازنظر اجتماعی، ساخت مساجد، مراکز درمانی و مرکز آموزش عالی دارالفنون در آن توسعه یافت و بر رونق شهر افزودند.بیشتر جاي نامهاي تهران در آن دوره بر اساس نام اعضاي دربار قاجار و خانواده آنان تعیین می شد که هنوز هم برخی از آن نامها رواج دارد - مانند کامرانیه - . با تملک رایگان اراضی وسیع از سوي دربار قاجار در تهران، تنها زحمت نامگذاري آن اراضی بود که آن هم توسط خود آن فرد به سرعت انجام می گرفت و نام خود را بر آن می نهادند! به هرحال، در اسناد تاریخی بر این موضوع اشاره شده است که علیرغم بیسوادي مطلق عامه مردم، خیابانها در این دوره داراي نامهایی به زبان فارسی شدند که روي تابلوهایی نوشته شده بودند .[7] شاید بتوان این را نخستین گام در ارائه جاي نامها و نصب تابلوهاي راهنمایی در محلات تهران قلمداد نمود.
دوره دوم: پس از سلسه قاجار، پهلوي اول و به دنبال آن پهلوي دوم با رویکرد غرب-محور و بر اساس نسخه هاي تجویزي مشاوران و مستشاران غربی به اصطلاح تهران مدرن را پایه ریزي کردند .[7] به ویژه مدیریت شهري تهران از زمان تعریف و تصویب قانون شهرداریها در زمان پهلوي اول [7] دستخوش تحولات زیادي شده است.به تدریج، جمعیت از شهرهاي دیگر به سوي تهران روانه شدند. به ویژه در زمان پهلوي دوم، با گسترش کارخانه ها و صنایع در تهران و افزایش درآمدها، افراد بیشتري از شهرهاي دیگر به تهران مهاجرت کردند و به دنبال آن بر تعداد مناطق مسکونی، تجاري، آموزشی و خدماتی نیز افزوده شد. مناطق شهري تهران داراي خیابانها، کوچه هاي اصلی و فرعی، پارکها و میدانهاي بیشتري شد و درنتیجه نامگذاریهاي آنها الزامی شد. در مورد جاي نامها، همان سبک نامگذاري رایج در زمان قاجار دنبال شد یعنی نامگذاري برمبناي نام افراد و وابستگان دربار و القاب سلطنتی. البته، تنها تفاوت آشکار را می توان در افزایش تعداد جاي نامهاي موردنیاز براي تهران درحال توسعه و تغییر برخی از آنها دانست.
