بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به اهمیت اکوسیستمهای آب شیرین بهخصوص رودخانهها در حمایت از تنوع زیستی و از طرفی آسیبپذیری این اکوسیستمها نسبت به تهدیدات مختلف انسانی نیازمند استفاده از رویکردهای مؤثر و جامع اکوسیستمی در راستای حفاظت از این زیستگاههای با ارزش و بالطبع زیستمندان آنها میباشیمسابقاً. بیشتر دانش ما از اکولوژی رودخانهها بر مبنای مشاهدات و آزمایشهای ارگانیسمها و زیستگاهها در بخشهای کوچکی بوده که میتوانیم ببینیم درحالیکه بسیاری از مواد و موجودات آبزی توسط جریان جابجا شده و مطالعه آنها در یک مقطع خاص کافی نیست و این نگاه، درک ما را از کلیت اکوسیستم محدود کرده و ممکن است در ارائه راهکارهای حفاظتی دچار اشتباه شویم، اما رویکرد لنداسکیپ اکولوژی به ما این امکان را میدهد که منظر ناهمگن رودخانهها را در مقیاسهای مختلف مکانی و زمانی و بصورت یکپارچه بررسی کنیم. بررسی مطالعات دیگران نیز نشان میدهد که برای مدیریت، حفاظت و احیاء رودخانهها و تنوع زیستی آبزیانشان نیازمند فهم جامعی از ساختار و کارکرد اکوسیستم رودخانهای میباشیم که در این راستا استفاده از رویکرد لنداسکیپ اکولوژی میتواند بسیار مؤثر باشد . بنابراین، هدف اصلی این مقاله معرفی برخی از مفاهیم کلیدی و پایهای این علم ازجمله ناهمگنی زمانی-مکانی، پیوستگی و مقیاس است.
واژگان کلیدی: لنداسکیپ اکولوژی، اکوسیستم رودخانهای، تنوع زیستی، حفاظت
مقدمه
امروزه تخریب زیستگاهها یکی از مهمترین دلایل از دست رفتن تنوع زیستی قلمداد میشود که بالطبع حفاظت از آنها کمک شایانی به حفظ تنوع زیستی خواهد نمود. در این میان، اکوسیستمهای رودخانهای یکی از مهمترین زیستگاهها در سطح جهانی هستند که به دلیل آسیبپذیری بالای آنها از طرفی، و حمایت قابل توجهشان از تنوع زیستی از طرف دیگر دارای اولویت بالایی در بحث حفاظت میباشند. بعلاوه، سیستم های رودخانهای خدمات اکوسیستمی ارزشمندی در زمینه تأمین نیازهای مستقیم انسان - مانند تأمین غذا، آب تازه - ، خدمات تنظیمی - مانند تنظیم آبوهوا، چرخههای هیدرولوژیکی - ، خدمات پشتیبانی - مانند تشکیل خاک و چرخه مواد مغذی - و خدمات فرهنگی - مانند آرامش روحی، تفرج - ارائه میکنند که برای جامعه بشریت و ادامه حیاتشان بسیار ارزنده و مورد نیاز هستند و هر گونه اختلال در این اکوسیستمهای طبیعی سبب از بین رفتن این خدمات ارزشمند در مقیاس و سطوح مختلف میشود.
علیرغم اینکه این اکوسیستمها نسبت به اکوسیستمهای خشکی و دریایی آسیبپذیرترند اما به آنها کمتر توجه شده است و در طی دهههای گذشته نه تنها در ایران بلکه در سایر جهان این اکوسیستمها در معرض کاربریها و تهدیدات گوناگون انسانی - از قبیل توسعه شهری و کشاورزی، آلایندهها، سدسازی، کانالسازی، صید بیرویه، برداشت آب، برداشت شن و ماسه و ... - در مقیاسهای مختلف با شدت متفاوت قرار گرفتهاند. رودخانهها زیستگاههایی هستند که به دلیل خطی بودن و ماهیت پویایشان، مطالعه آنها مشکل میباشد. و مطالعات انجام شده در این اکوسیستمها در بخشی از رودخانه نمیتواند گویای ویژگیهای کلی یک اکوسیستم رودخانهای باشد.
بنابراین به طور کلی میتوان بیان کرد که این نوع درک ما ناقص است و هدف ما این است که برای حفاظت مؤثر تنوع زیستی و تضمین خدمات اکوسیستمی آنها باید یک نگاه یکپارچه به رودخانهها - نگاهی به تمام بخشهای ناهمگن رودخانه1 نهفقط بخش خاصی از آن - داشته باشیم.ماهیان بیشتر از بقیه مهرهداران در سطح جهانی در مخاطره قرارگرفتهاند بخاطراینکه بخش عمدهای از آنها حداقل دورهای از زندگی خود را در رودخانهها میگذرانند. بعلاوه بر اساس مطالعه مصطفوی و همکاران - 2015 - ، محدود شدن پراکنش خیلی از گونهها و کاهش جمعیتشان از زیستگاههای اصلی بخاطر تهدیدات انسانی موجب قرارگیری برخی از آنها در فهرست سرخ اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت International Union for - IUCN - - - Conservation of Nature شده است که این مسئله بیشتر ناشی از درک ناقص اکوسیستم رودخانهای و عدم مدیریت مناسب و یکپارچه آنها در سالهای گذشته بوده است . - Mostafavi et al., 2015 -
اکولوژیستها تلاش میکنند که به مدیران در امر حفاظت از تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستمهای رودخانهای کمک کنند. روال کار آنها در گذشته به این صورت بوده است که در مقیاسهای مکانی کوچک، مشاهدات و آزمایشهایی را انجام میدادند. بعد از 2 تا 4 سال مطالعه، دانشمندان استنتاجهایی را در مورد روابط بین ماهیان و زیستگاههای آنها - با توجه به سایتهای نمونهبرداری - به کل جمعیت تعمیم میدادند تا اطلاعاتی را در اختیار مدیران قرار داده تا بهتر بتوانند جمعیتهای ماهیان کلیدی را حفاظت نموده و بهبود بخشند اما این اطلاعات، پدیدههایی مثل آشفتگیهای انسانی در مقیاسهای بزرگ را در نظر نمیگرفت لذا برای مدیران خیلی مفید و کاربردی نبوده است.
از طرفی لازم به ذکر است که حفاظت از تنوع زیستی به عوامل مختلفی از قبیل مسائل اقتصادی، فرهنگی و... نیز وابسته است . - Fausch et al., 2002 - نکته دیگری که در رویکردهای گذشته وجود داشت این بود که اغلب محققان به سؤالهایی پاسخ میدادند که مربوط به مقیاسهای کوچک مکانی و زمانی بود که ممکن است ارتباط ضعیفی با مشکلات مربوط به مقیاسهای مکانی و زمانی بزرگتر که مدنظر مدیران است داشته باشد. درنتیجه این نیز در فراهم کردن اطلاعات و ابزار لازم برای مدیران در مقیاسهای مورد نیاز برای حفاظت از تنوع زیستی، کمتر مؤثر بود.از اینرو، تحقیقات در بخش لنداسکیپ اکولوژی بهسرعت پیشرفت کرده و بر مسائلی مانند اهمیت ناهمگنی زیستگاه و ارائه تئوریها و متدهای جدید کاربردی تأکید زیادی داشت تا متخصصین حفاظت بتوانند آنها را در مقیاسهای زمانی و مکانی وسیعتر استفاده کنند.
مفهوم لنداسکیپ اکولوژی لنداسکیپ اکولوژی توسط ترنر در سال 1998 بهعنوان مطالعه تقابلات بین الگوهای مکانی و فرآیندهای اکولوژیکیدر زمینه ناهمگنی مکانی در میان محدودهای از مقیاسها تعریف شد. دیدگاه لنداسکیپ اکولوژی از اکولوژی مشتق شده است و ماهیت لنداسکیپها عبارت از ساختار فضایی آنها، شکل موزاییکها و تغییرات در فضا میباشد. مفهوم اصلی لنداسکیپ اکولوژی این است که جایی که اجزا قرارگرفتهاند و جایی که آنها به دیگر اجزا مرتبط هستند میتواند برای آن اجزا و آنچه برای آنها اتفاق میافتد خیلی مهم باشد. لنداسکیپ اکولوژی رویکردی برای یکپارچه کردن فرآیندهای اکولوژیک و پیچیدگی فضایی ارائه میکند.
در لنداسکیپ اکولوژی الگوهای ناهمگن مکانی اهمیت دارد چون زمینهای برای فرآیندهای اکولوژیکی از قبیل جریان ارگانیسمها، مواد و انرژی در میان اجزای لنداسکیپ ایجاد میکند. راهبرد لنداسکیپ به خصوص در مدیریت منابع طبیعی نیز مهم است چون بشر لنداسکیپها را در مقیاسهای مختلف تغییر میدهد بنابراین پیامدهای اکولوژیکی نیز باید در این مقیاسها شناسایی، پیشبینی و تحلیل شوند - Turner et . - al., 1998بررسی تنوع زیستی رودخانهها از نگاه لنداسکیپ اکولوژی در ابتدا رودخانهها تنها به عنوان بخشی از لنداسکیپ خشکی در نظر گرفته میشدند و بهتدریج این دیدگاه مطرح
شد که رودخانهها اجزای کارکردی هستند که تبادل ماده، انرژی و ... با عناصر لنداسکیپ مجاور آنها از طریق مرزشان صورت میگیرد. با گذشت زمان، درون خود رودخانه ساختار پویای لنداسکیپ در نظر گرفته شد و در این رویکرد ساختارهای درون رودخانهها در یک شاخه فرعی به صورت گوداب2 و خیزاب3، در یک دشت سیلابی یا شاخه اصلی به صورت کانالها و جزیرههای مشجر - مانند یک رودخانه شریانی - 4، و در یک رودخانه بزرگ به صورت خمیدگیهای هلالی شکل قابل مشاهده هستند - شکل . - 1
