بخشی از مقاله
چکیده
اهمیت حفاظت از گونههاي گیاهی و رویشگاههاي منحصر به فرد، کلید تعادل چرخه اکولوژیک است. به دلیل شرایط اقلیمیو توپوگرافی متنوع ایران و وجود گونههاي بومزاد زیاد و تهدید شدید، دو بخش از کشورمان به شبکه جهانی نقاط داغ پیوسته است. اولی لکه داغ قفقاز - Caucasus Hotspot - است که جنگلهاي ارسباران و جنگلهاي شمال ایران را شامل میشود.دوم، لکه داغ ایرانو– آناتولی - Irano-Anatolian Hotspot - است که غرب و شمال غرب ایران، رشته کوههاي زاگرس،البرز و کوههاي شمال شرق ایران را شامل میشود. با توجه به وضعیت نگرانکننده گونههاي گیاهی کشور، یکی ازضرورتهاي جامعه علمی به ویژه جامعه کشاورزي تعیین سطوح خطر براي خویشاوندان وحشی و اندمیک از گیاهان زراعی، باغی و دارویی در سطح کشوري و استانی است.
واژه هاي کلیدي: نقاط داغ، قفقاز، اکولوژي
مقدمه
کشور پهناور ما که بخش عمده فلات ایران را شامل میشود، بیش از 1/648/000 کیلومتر مربع وسعت دارد و بدلیل شرایطاقلیمی متغیر سبب شده تا زیستبومهاي بسیار متنوع و در عین حال ویژهاي در جاي جاي کشور بهوجود آیند. بدیهی استکه شرایط یاد شده، موجب شده تا تنوع زیستی در ایران بسیار غنی و منحصر به فرد باشد، بهطوري که در مقایسه با اغلب کشورهاي جهان از نظر تنوع گونههاي گیاهی و به ویژه واحدهاي بومی و انحصاري، ایران کشوري شاخص به شمار میآید.براي مثال شمار گونههاي گیاهی ایران نزدیک به مجموع گونههاي گیاهی همه قاره اروپاست؛ بیش از 7300 گونه یا واحد تحتگونهاي گیاهی در ایران وجود دارد که از این تعداد حدود 1800 گونه انحصاري ایران هستند، - رویشگاه 24 درصد از
کل گونههاي گیاهی ایران منحصر به جغرافیاي ایران است - . این مجموعه متعلق به حدود 1200 سرده بوده و 167 تیره را شامل میشود. علاوه بر آن ایران بعنوان یکی از مراکز اصلی تکامل کشاورزي در جهان، مبدا بسیاري از گونه هاي زراعی بوده و از تنوع وسیعی براي مهمترین گیاهان زراعی مانند غلات، بقولات، گیاهان علوفه اي، درختان میوه، گیاهان دارویی و زینتیبرخوردار است. توزیع گونههاي گیاهی در نواحی رویشی ایران نشان میدهد بیشترین تعداد گونههاي گیاهی در ناحیه ایران وتورانی و در بخش کوهستانی این منطقه یافت میشود؛ 84 درصد گونههاي اندمیک در ناحیه ایران و تورانی، 6/7 درصد گونهها در ناحیه اروپاسیبري و 3 درصد در ناحیه صحاراسندي و 6/3 درصد در دیگر نواحی مشاهده می-شوند.
همچنین استانهاي آذربایجان، خراسان، تهران، فارس و مازندران بیشترین تعداد گونه انحصاري را دارند و استانهاي چهارمحال و بختیاري،گلستان، تهران و لرستان بیشترین متوسط تعداد گونه بومی در واحد سطح را شامل می-شوند. از نمونههاي گیاهی، 800 گونه تک استانی هستند که این مساله اهمیت لزوم حفاظت بیشتر را میرساند . - 2 - گونه-هاي بوم-زاد یا اندمیک که »انحصاري« هم نامیده میشوند، گونههایی هستند که مراحل زایش و تکامل خود را در یک منطقه سپري کرده و در هیچ منطقه دیگري از جهان یافت نمیشوند. دلایل عدیدهاي براي وجود گونههاي انحصاري در هرمنطقه وجود دارد،
براي مثال میتوان گفت که بهدلیل شرایط خاص محیط زیستی و اقلیمی یک منطقه مثل وجود زیستبومهاي منحصر به فرد، وجود موانع طبیعی در برابر گسترش پراکنش گیاهان و ... بسیاري از گونههایی که درکشور بهوجود آمدهاند نتوانستهاند از سرزمین مادري و موطن اصلی خود فاصله گرفته و در نقاط دوردست یا حتی کشورهايهمجوار استقرار یابند و یا بر عکس شاید بهدلیل تغییر شرایط اقلیمی یا دستکاريهاي انسان آنقدر شرایط براي زیست برخیاز گونهها - که موطن آنها سایر نقاط جهان بوده است - نامساعد شده که امروزه حضور آنها تنها منحصر به مناطقی مشخص و عرصههایی محدود در کشور ما شده است. به بیان دیگر، گونههاي اندمیک از »میراثهاي طبیعی و ملی« هر کشور محسوب میشوند که باید براي آیندگان حفاظت شوند. مفهوم حفاظت بر خلاف تصور عموم ضدیتی با بهره وري اصولی ندارد.
حفاظت، مدیریت مصرف انسان از منابع است. به طوري که بیشترین استفادههاي قابل تحمل از آنها را براي نسل حاضر تامینکند و در عین حال پتانسیل منابع را براي برآورده کردن نیازهاي نسلهاي آینده حفظ کند. به همین دلیل حفاظت محدودکننده توسعه اقتصادي نیست بلکه یاري کننده و مکملی براي آن است. . - 3 - گیاهان نادر کشور همانطور که از اسمشان برمیآید بسیار کمیاب بوده و تنها معدودي از آنها در منطقه یا مناطقی محدود و آنهم فقط در زمانهاي مشخص یافت میشوند، دلیل معدود بودن پایهها و محدود بودن عرصه زیست این گیاهان، جدید بودن و نوپدید بودن آنهاست، به این معنی که اینها در شمار گونهها یا واحدهاي تحت گونهاي جدیدي قرار میگیرند که تازه ظهورکرده و هنوز امکان پراکنش به نقاط دیگر دنیا را نیافتهاند، پس نه تنها در ایران بلکه در جهان نادرند.
گروه دیگري از گیاهان وجود دارند که خاستگاه اصلی آنها سرزمینهاي دیگري بوده و شاید در سایر مناطق دنیا پراکنش وسیعی هم داشته باشند، ولی در حال حاضر در سرزمین ما به دلایل عدیده از جمله شرایط اقلیمی و یا دست درازيهاي انسان به طبیعت کمیاب شدهاند که برخی از گیاهشناسان کشور این گیاهان را نیز در زمره گیاهان نادر قرار میدهند. به هر حال حفاظت از همه گونههاي گیاهی کمیاب و نادر کشور - چه شامل تعریف اول باشند یا دوّم – بهمنظور حفظ تنوع زیستی و ذخیره ژنتیکگیاهان کشور بسیار حایز اهمیت هستند. امّا گیاهان »در معرض خطر« یا »در حال انقراض« بخشی از گونههاي انحصاري و نادر کشور هستند که به مرور زمان از تعداد پایههاي آنها کاسته شده و وسعت عرصه زیستشان رو به نقصان نهاده است . - 1 -
دلایل انقراض گونههاي گیاهی
دو دسته عوامل طبیعی مثل محدودیت رویشگاه گونهها، منحصر بودن گونهها به شرایط خاص محیطی، تغییر شرایط اقلیمی، بلایاي طبیعی مثل خشکسالی، طوفان و سیل و تهدیدات غیر طبیعی شامل فعالیتهاي انسانی بهمنظور استفاده بیشتر از طبیعت در جهت دستیابی به رفاه فزونتر، دستکاريهاي صورتگرفته در محیط طبیعی، چراي بیرویه دام، ساخت و سازهاي بیرویه، جاده سازيها، آلودگیهاي زیست محیطی و استفاده بیرویه از سموم و… دلایلی براي انقراض گونه ها است.اهمیت حفاظت از گونه هاي گیاهی و رویشگاههاي منحصر به فرد، کلید تعادل چرخه اکولوژیک است. بی شک احیاي مناطق رویشگاهی به منظور حفاظت از گونه هاي جانوري نقش موثري در حیات انسان ها دارد.مسأله از بین رفتن گونههاي گیاهینه تنها در ایران، بلکه در تمام دنیا وجود داشته و اکثر کشورهاي دنیا هر ساله تعدادي از گونههاي گیاهی خود را از دست میدهند.
مطالعات در مورد گیاهان و گونههاي در حال انقراض و مسأله حفظ ذخایر ژنتیکی در دنیا از سال 1960 بهطورجدي مطرح و کم کم سازمانها و ارگانهاي مختلفی از جمله F.A.O، U.N.E.P.، I.U.C.N و W.W.F بوجود آمده واقداماتی در جهت حفاظت از این ذخایر انجام داده اند. از اقداماتی که این سازمانها انجام دادهاند تشکیل بانکهاي ژن گیاهی و تعیین مناطق حفاظت شده جهت حفظ ذخایر ژنتیکی و کاشت گونههاي در حال انقراض در باغهاي گیاهشناسی بودهاست. گیاهان اندمیک یا انحصاري بهعنوان مهمترین گونههاي گیاهی هر کشوري محسوب میگردند، زیرا با از بین رفتن این گونهها نسل گونه براي همیشه در دنیا منقرض میگردد. بنابراین در مطالعات گونههاي در حال انقراض ابتدا باید به گونههاي اندمیک توجه خاص شود.
لیست قرمز گونههاي در معرض خطر
لیست قرمز گونههاي در معرض خطر سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی IUCN - - که در سال 1963 بوجود آمد جامعترین لیست وضعیت نگهداري از منابع طبیعی گیاهی و جانوري است. سازمان بینالمللی حفاظت از طبیعت و منابعطبیعی معتبرترین سازمان اعلام نظر در مورد وضعیت گونهها است. این لیست قرمز - لیست دادههاي سرخ - بر روي ضوابط دقیقی جهت ارزیابی خطر انقراض هزاران گونه و زیر گونه استوار شده است. این ضوابط مربوط به همه گونهها در تمام مناطق دنیا میشود. هدف از تدوین این لیست جلب توجه مردم، تصمیمگیران و همچنین اجتماعات بینالمللی به موضوع حفاظت از منابع طبیعی است تا از این طریق از روند رو به رشد انقراض گونههاي گیاهی و جانوري جلوگیري شود.
اصلیترین ارزیابها و سنجشگران گونهها در دنیا، انجمن مطالعه بر زندگی حیوانات لندن، موسسه مطالعه بر زندگی حیوانات، مرکز جهانی نظارت بر منابع طبیعی و بسیاري از گروههاي تخصصی که با کمیسیون بقاي گونههاي سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی کار میکنند هستند. به طور کلی تا کنون ارزیابهاي این سازمان و گروهها حدود نیمی از گونههاي درخطر انقراض را گزارش کردهاند. یکی دیگر از اهداف IUCN بدست آوردن دستههاي هر گونه و ارزیابی آنها در صورت امکان هر 5 سال و یا هر 10 سال است. در سال 2006 ، بیش از 7 هزار گونه زنده براي درج در لیست قرمز شناسایی شد. این گونهها تا سال 1996 سنجیده نشده بودند. آخرین ارزیابی اتحادیه شامل 77 هزار و 340 گونه است که 22 هزار و 784 مورد از آنها در معرض انقراض قرار دارند. این آمار حکایت از آن دارد که 28 درصد از کل گونههاي جانوري و گیاهی کره زمیندر خطر انقراض قرار دارند.
از دسترفتن زیستگاهها تهدید اصلی 85 درصد از تمامی گونههایی است که در فهرستIUCNجاي گرفتهاند. همچنین تجارت غیرقانونی و وجود گونههاي مهاجم از عوامل اصلی کاهش جمعیت گونههاي جانوري و گیاهی است. گزارش بهروزشده فهرست قرمز IUCN تأیید میکند که انجام اقدامات مؤثر براي حفظ طبیعت میتواند نتایج قابلتوجهی را آشکار کند.متاسفانه تاکنون طبقهبندي سطوح در حال خطر کل فلور - گونههاي گیاهی - ایران براساس معیارهاي اتحادیه جهانی حفاظت ازطبیعت - اي یو سی ان - انجام نشده بنابر این نمیتوان بهصورت علمی و دقیق درباره تعداد گونههاي در معرض خطر ایراناظهار نظر کرد و اعلام هر آماري در این زمینه مغایر با معیارهاي علمی و فنی است. در عین حال، مطالعات موردي انجامشده در مناطق مختلف کشور نشان میدهد حدود 20درصد از گونههاي گیاهی در معرض خطرند اما هنوز آماري از گونههاي در معرض انقراض وجود ندارد.
طبقه بندي گونهها بر اساس سازمان جهانی حفاظت از گونهها
بر اساس نظر این سازمان گونههاي گیاهی و جانوري در 9 گروه تقسیم بندي میشوند. این گروهها شامل:
: Extinct - EX - گونههایی که کاملا منقرض شده و در طبیعت وجود ندارند در این دسته قرار میگیرند.
:Extinct in the Wild - EW - گونههاي که در طبیعت زندگی نمیکنند و فقط به صورت محدود در باغ وحشها ومراکز تحقیقاتی میتوان یافت.
: Endangered Critically - CE - این گونهها به صورت بحرانی و به شدت وخیم در حال انقراض هستند.
: Endangered - EN - این گروه را به عنوان “در حال انقراض” میشناسند. گونههاي این طبقه به دلیل کمی جمعیت، آسیب پذیري به دلیل تغییر در محیط زندگی و یا شکار غیر مجاز بیشتر از سایر گونهها در معرض نابودي هستند.
: Vulnerable - VU - حیوانات و گیاهان این طبقه به عنوان “گونههاي در معرض آسیب” معرفی میشوند. Near - NT - :Threatened در آستانه تهدید قرار دارند ولی هنوز در معرض آسیب قرار ندارند.
