بخشی از مقاله
چکیده
در دهههای اخیر در اثر توسعه ناپایدار و نامتوازن، و در نتیجه تغییرات جمعیت، نظامهای اقتصادی و اجتماعی و کاهش روشهای مدیریت و کاربری سنتی زمین، تنوع زیستی زاگرس، رو به کاهش نهاده است. چنانچه شیوههای کنونی استفاده از منابع طبیعی و محیط زیست تغییر داده نشود، دیری نخواهد پایید که بسیاری از گونههای موجود، منقرض خواهند شد. سالها است سازمانهای دست اندرکار توسعه در منطقه از مطالعات توسعه پایدار برخوردارند و در اجرا نیز سعی در رعایت موازین مربوطه دارند، اما برآیند اقدامات در عرصه طبیعت نتایج مطلوبی در پی نداشته است. این فعالیتها جزیرهای و ناهماهنگ و بدون مشارکت جوامع محلی بوده و در مجموع هیچگونه تاثیری در حفاظت از تنوع زیستی و توازن اکولوژیکی نداشته است.
بنابراین مدیریت و حفاظت از کوهستان زاگرس تا حد قابل ملاحظهای وابسته به مدیریت جامع حوزه های آبخیز و وضعیت توسعه در سطح حوزه میباشد. از اینرو نیاز به تدوین برنامه حفاظت و توسعه پایدار کوهستان زاگرس مرکزی، با هدف تلفیق حفاظت ازتنوع زیستی و توسعه، در فرآیندی مشارکتی با حضور کلیه دست اندرکاران به وجود آمد و هدف آن توسعه پایدار و متوازن منطقه از طریق جریان سازی حفظ تنوع زیستی در بخشهای مختلف توسعه و بهره برداری از منابع میباشد.
در ادامه ضمن هماهنگی برای تصویب فرابخشی این برنامه در قالب برنامه ششم توسعه کشور و همچنین ابلاغ توسط شورای برنامهریزی و توسعه استانهای چهارمحال و بختیاری، اصفهان، فارس و کهگیلویه و بویر احمد، عملیاتی شدن پروژههای اجرایی برنامه حفاظت و توسعه پایدار کوهستان زاگرس مرکزی آغاز گردیده است. بدیهی است که این رهیافت در مدیریت و حفاظت از کوهستانهای کشور رویکرد نوینی است که نهادینه شدن و تعمیم آن، نقش مهمی در پایداری این زیستبومهای ارزشمند خواهد داشت. مقاله حاضر ضمن مرور مبانی روش شناسی، تجربه طرح حفاظت از تنوع زیستی در چشم انداز زاگرس مرکزی را ارائه میدهد.
مقدمه
از نظر مفهومی، کوه تودهای است مرتفع از یک سرزمین که در منطقهای توسط دشتها یا درهها احاطه گردیده و ارتفاعش از دشت اطراف بیش از 600 متر باشد. کوهها به سه شکل به وجود میآیند: -1 بر اثر چین خوردگی سطح زمین، -2 بر اثر فرسایش و -3 بر اثر فعالیتهای آتشفشانی. در این ارتباط کوهستان شامل یالی است طولانی شامل کوههای بلند متعدد و پیوسته که ممکن است گردنههایی عمیق آنها را از یکدیگر جدا کند.
اکوسیستم های کوهستانی یکی از بااهمیتترین اکوسیستمهای طبیعی کره زمین هستند که در اغلب برنامه ریزی هایی که توسط انسان برای توسعه صورت گرفته است، نقش و اهمیت وجود آنها در نظر گرفته نشده است. ایران دارای کوهستانهای ارزشمندی است که اهمیت آنها در زمینه تنوع زیستی در جهان کم نظیر و در خاورمیانه بیبدیل میباشد. این اهمیت برخواسته از محصولات، عملکرد و خدمات طبیعی است که کوهستان ها فراهم میکنند.
در کوهستان بخاطر شرایط توپوگرافیک و کمربند های اکولوژیک متعدد، اکوسیستمهای محلی متنوع با فاصله بسیار کم، شکل میگیرند. از این رو در مقایسه نسبی با دیگر شکلهای سرزمین دارای بیشترین تنوع زیستی اکوسیستم، گونههای گیاهی و جانوری و تنوع ژن میباشند.
حدود یک چهارم تنوع زیستی خشکی و نصف لکه های داغ تنوع زیستی در کوهستان ها استقرار یافتهاند. از طرفی به خاطر تغییر شرایط محیطی - کاهش فشار و رطوبت هوا، بارندگی، درجه حرارت، افزایش تبخیر و تعرق و... - مقاومت پوشش گیاهی در کوهستان کم و از توان خود بازسازی کمتری برخوردار بوده، پایداری خاک در اینگونه مناطق کم میباشد در نتیجه، تنوع زیستی کوهستان حساس و سیمای کوهستان شکننده و آسیب پذیر میباشد.
منطقه مورد مطالعه در برنامه حفاظت و توسعه پایدار در کوهستان زاگرس مرکزی واقع شده است - نقشه . - 1 کوهستان زاگرس مرکزی تقرباًی تمام استان چهارمحال و بختیاری، مناطق وسیعی از استان کهگیلویه و بویراحمد، قسمت اعظم اقلید، مرودشت و سپیدان، آباده و ممسنی در استان فارس و سمیرم در استان اصفهان را دربر میگیرد - نقشه . - 1 مساحت آن حدود سه میلیون و یکصد هزار هکتار است که اغلب آن را جنگلها و مراتع فرا گرفته است. تنوع زیاد پستی و بلندی و آب و هوایی سبب شرایط خاص اکولوژیک داخل منطقه و ایجاد تنوع زیستی بالا در مناطق نسبتاً کوچک شده است.
زاگرس مرکزیعمدتاً کوهستانی و در دامنه ارتفاعی 830 تا 4416 متر از سطح دریا قرار گرفته است. میانگین ارتفاع محدوده 2332 متر است. 34 درصد از محدوده، ارتفاع 2100 - 2400 متر و کمتر از یک درصد آن، ارتفاع کمتر از 1000 متر دارد. این منطقه سکونتگاه و محل تأمین معیشت حدود 10 درصد از جمعیت کشور است. از آنجاکه بیش از پنجاه درصد عشایر کشور به زاگرس وابسته هستند، این منطقه یکی از کانون های مهم عشایر کشور به شمار میرود. علاوه بر آن، زاگرس مرکزی منبع تأمین بخشی از منابع آب در دو حوضه آبریز فلات مرکزی و خلیج فارس و دریای عمان نیز میباشد.
اما علیرغم ویژگیهای این اکوسیستم منحصر به فرد، اهمیت کوهستان زاگرس در توسعه پایدار و ارتقای وضعیت اقتصادی و کیفیت زندگی مردم مورد توجه کافی قرار نگرفته است و این زیست بوم ارزشمند در حال تخریب بوده و تنوع زیستی منطقه با دو تهدید جدی روبهرو است: تغییر کاربری زمینهایی که از تنوع زیستی غنی برخوردارند و برداشت ناپایدار از تنوع زیستی. این موارد به تنهایی و در ترکیب با یکدیگر عمل میکنند و گاهی منجر به تخریب برگشتناپذیر و نیز کاهش فرصت جوامع محلی برای امرار معاش پایدار و حفظ منابع برای نسلهای آینده شده است. در این خصوص میتوان مهمترین پیامدهای چنین تخریبی را بشرح ذیل برشمرد:
· تحلیل و تخریب منابع طبیعی؛
· کاهش تنوع زیستی؛
· افت کیفیت محیط زیست؛
· تخریب مناظر و کاهش سلامت محیط زیست؛
· از دست رفتن فرصت های معیشتی؛
· تضعیف توسعه اجتماعی و اقتصادی؛
· کاهش کیفیت زندگی؛
بر این اساس میتوان نتیجه گرفت که عوامل اصلی تخریب کوهستان زاگرس مرکزی عبارتست از اینکه فعالیت های توسعه مخرب و ناپایدارند و همزمان حفاظت از طبیعت در نظر گرفته نمی شود و علاوه بر آن سازگاری و کیفیت زندگی بومیان در اولویت نیست. در نتیجه راهکارهای اصلی جهت حفاظت از کوهستان زاگرس شناسایی و در موارد ذیل معرفی میگردد:
· اطمینان حاصل شود که فعالیت ها و پروژههای توسعهای سبز و پایدار هستند؛
· اطمینان حاصل شود که کیفیت زندگی جوامع محلی در اولویت قرار خواهد گرفت؛
· اطمینان حاصل شود که حفاظت از منابع و عرصه های طبیعی در تمامی طرح های توسعهای مورد توجه کافی قرار گرفته است.
باتوجه به اهمیت، ویژگیها و شرایط اکولوژیک خاص کوهستان زاگرس سال ها است که سازمانهای دست اندرکار توسعه در منطقه از مطالعات توسعه پایدار برخوردارند و در اجرا نیز سعی در رعایت موازین مربوطه دارند، اما برآیند اقدامات در عرصه طبیعت نتایج مطلوبی در پی نداشته است. این بدان دلیل است که فعالیت ها جزیرهای و ناهماهنگ و بدون مشارکت جوامع محلی بوده و در نتیجه تاثیر بسزایی در حفاظت از تنوع زیستی و توازن اکولوژیک کوهستان زاگرس به همراه نداشته است. این موضوع همواره لزوم تدوین یک برنامه جامع جهت حفاظت و توسعه پایدار کوهستان زاگرس را ضروری ساخته، مشروط بر آنکه همزمان نسبت به ایجاد ساختار و سیستم مدیریت فرابخش و کاربردی در دستگاه های ملی و استانی برای حمایت از تنوع زیستی و ارتقای معیشت جوامع محلی اقدام شود.
