بخشی از مقاله
چکیده
حقوق اقلیتهای مذهبی عبارت است از امتیازهایی که این گروه به لحاظ وابستگی به مذهب خاص از آنها بهرهمند میشوند. نگارنده پژوهش پیش درصدد تحلیل تأثیر این حقوق در تأمین صلح و امنیت منطقهای است. به نظر میرسد تأمین حقوق فرهنگی، مدنی، اجتماعی، اقتصادی و همبستگی اقلیتهای مذهبی، ضمن آنکه موجب پیشگیری از اعتراضات و تشدید نزاعهای داخلی، مداخلات گروههای همسو در کشورهای مجاور و تنش میان دو کشور، غارت سرمایه ملی منطقه و وابستگی شدید خارجی میگردد؛ صلح و امنیت پایدار، همگرایی، شکوفایی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی منطقهای، پیشگیری از توسعه تروریسم مذهبی و مبارزه با موج جدید اسلامهراسی را در پی دارد. برای انسجام، الزام و پایبندی بیشتر، لازم است شاخصترین حقوق اقلیتهای مذهبی از سوی کشورهای منطقه طی اعلامیهای مشخص و اعضا نیز ملزم به ذکر آنها در قوانین اساسی خویش گردد.
مقدمه
صلح خواه به معنای حالت آرامش در روابط عادی و خواه به معنای فقدان جنگ و نظام تهدید - فرهنگ علوم سیاسی، علی آقابخشی و مینو افشاری: 192 و - 193، بنیان زندگی اجتماعی انسان و از قدیمیترین آرمانهای مقدس بشری است. اهمیت صلح با رشد آگاهی انسان و پیچیده شدن روابط جمعی بیشتر نمایان میشود، زیرا صلح مناسبترین بستر برای محافظت از روابط سالم جمعی در برابر آسیبهاست، و حالت جنگ، خشونت، بیعدالتی، تبعیض و نابرابریهای اجتماعی که ناقض صلحاند، زندگی مسالمتآمیز و روند طبیعی و سازماندهیشده شکوفایی را به چالش میکشند.
در فقدان صلح، آرامش، رفاه و امنیت نهتنها در دایره وسیع تهدید شده، جامعه از مسیر سازندگی بازمیماند، بلکه تمام هزینهها و امکانات کشور برای نابسامانی و ویرانی جامعه به کارگرفته میشوند؛ برایناساس، انسانها پیوسته برای حفظ صلح و رسیدن به آن میکوشند و در پرتو صلح تمدنهای بزرگ بشری را رقم زدهاند. - عمید زنجانی و دیگران، 1389، ج. - 219 :2 امنیت در حقوق بینالملل، که در مقابل تجاوز به کار میرود، به دو قسم ملی و دستهجمعی تقسیم میشود - همان، ج - 322 :1 و مؤلفههای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دارد. به لحاظ حقوق اساسی، امنیت عقیده،1 امنیت جانی2 و امنیت مالی ازجمله امتیازهایی است که انسانها به مقتضای انسان بودن و شهروند بودن خویش باید از آنها بهرهمند باشند. بیشک، شکوفایی کشورها در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی فقط در سایه برخورداری از امنیت ملی و دستهجمعی و بهرهمندی افراد از امنیت عقیده، جان و مال ممکن است.
باتوجهبه جایگاهی که صلح و امنیت در توسعه اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه دارند، مبارزه با عوامل تهدیدکننده آنها امروزه بیش از گذشته ضروری به نظر میرسد. یکی از عوامل اساسی که میتواند بهعنوان تهدید یا فرصتی نسبت به صلح و امنیت در سطح کشوری، منطقهای و جهانی مطرح باشد، حقوق اقلیتها، بهطورکلی، بهویژه حقوق اقلیتهای مذهبی است، زیرا این دسته از قدیمیترین اقلیتهای شناخته شده و همواره مورد ستم و بلکه جنایاتی چون نسلکشی بوده است - عمید زنجانی، 15-9 :1370؛ لسانی، . - 142 : 1382
اقلیت مذهبی بسته به اینکه در قلمرو چه حاکمیتی باشد متفاوت خواهد بود؛ بهعنوان مثال، این اصطلاح در سیستم حقوقی ایران، که بر مبنای اکثریت شیعی دوازدهامامی استوار است، دیگر مذاهب به جز شیعه، مانند طرفداران مذاهب چهارگانه معروف اهل سنت و شیعه زیدیه را شامل میشود. - قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل دوازدهم - . بههرحال، اقلیت مذهبی عبارت است از گروهی از اتباع یک کشور که از لحاظ مذهبی از دیگر گروههای مردم متفاوت بوده، از لحاظ تعداد کمترند و قدرت حکومت را نیز در دست ندارند - مهرپور، . - 176 : 1376 مراد از اقلیت مذهبی در این پژوهش، مسلمانان پیرو یکی از مذاهب اسلامیاند که در قلمرو یک حکومت و کشور نسبت به مذهب مورد حمایت حاکمیت، از تعداد کمتری برخوردارند و در ساختار سیاسی اقتدار چشمگیری ندارند.
برایناساس، مسئله اصلی در پژوهش پیشرو این است که تأمین نکردن حقوق اقلیتهای مذهبی چه چالشها و تأمین آن چه فرصتها یا چالشهایی میتواند برای صلح و امنیت منطقهای داشته باشد. نحوه تعامل اکثریت با اقلیت و میزان تأثیرگذاری آن بر صلح و امنیت اجتماعی از دیرباز بهعنوان یک امر چالشی مطرح بوده است، ولی امروزه احتمال چالشزایی آن بیش از هرزمانی دیگری محسوس است، زیرا افزون بر آنکه مرزبندیهای اجباری اقلیتهای مذهبی گوناگونی را در قلمرو حاکمیتها پراکنده کرده است.
- لسانی، - 142 : 1382 حقطلبیهای ایشان، ازیکطرف، و امتناع دولتها از به رسمیتشناختن حقوق اقلیتهای تحت حاکمیت خود، ازطرفدیگر، ممکن است صلح و امنیت داخلی، منطقهای و جهانی را در مخاطره جدی قراردهد؛ ازاینرو، در این پژوهش تأثیرات و پیامدهای مثبت و منفی به رسمیتشناسی حقوق اقلیتها و عدم آن نسبت به صلح و امنیت منطقهای بررسی شده است تا ارتباط متغیرهای فوق و تأثیرگذاریشان بر صلح و امنیت منطقهای مشخص شود.
.1 مبانی لزوم توجه به حقوق اقلیتهای مذهبی
اکثریت کشورهای منطقه آسیای غربی و حاکمان آنها، ازیکطرف، مسلمانند و علیالقاعده باید پیرو اصول مسلم حقوقی اسلام باشند. ازطرفدیگر، ساختار نظم نوین جهانی به گونهای است که حکومتهای منطقه یا فعلاً عضویت معاهدات و کنوانسیونهای بینالمللیاند یا بهناچار باید بدان ساختار بپیوندند. درهرصورت، این امر حاکمیت مطلق ایشان را محدود کرده، به تمام حقوقی که در اسناد مزبور برای اقلیتهای مذهبی به رسمیت شناخته شده جنبه بینالمللی میدهد؛ درنتیجه، ایشان در ارتباط با قلمرو حقوق اقلیتها نمیتوانند به صلاحیت انحصاری قوانین داخلی خود استناد کنند - مهرپور، - 23 :1392؛ ازاینرو، ایشان ملزماند نسبت به اتباع خویش، بهویژه اقلیتها که در مظان نقض حقوق بشری قرار دارند، مبانی اسلامی حقوق بشر و اسناد بینالمللی را در مشی تقنینی، اجرایی و قضایی خویش مورد توجه قرار دهند. برای روشن شدن بحث، در زیر به برخی از مستندات و مبانی لزوم مراعات حقوق بشر اشاره میشود:
الف - از دیدگاه اسلام
از دیدگاه اسلام انسان نه دارای پلشتی ذاتی و وجدان گناهکار، بلکه دارای کرامت ذاتی - اسراء: - 70، برخوردار از روح الهی - حجر: 29؛ ص: - 72، خلیفه خدا در زمین - بقره: - 30، مسجود فرشتگان، - بقره: - 34، دارای حق حیات - انعام: 151؛ مائده: - 32 و تنها موجودی است که آفرینش آن مایه تحسین خداوند گردیده است - مؤمنون: . - 14 هرگاه این کرامت ذاتی و برادری نوعی - نهجالبلاغه، نامه - 53 با مسلمان بودن قرینگردد، رابطه مستحکم برادری اسلامی پدید میآید - حجرات: - 10که همگرایی مذهبی و مراعات حقوق انسانی و اسلامی برادران در قلمرو حکومتهای مختلف اسلامی را مضاعف و بایسته میسازد.
افزونبرآن، رفتار عادلانه و منصفانه در حالت دشمنی با دیگر انسانها، به ویژه همکیشان، اصلی خدشهناپذیر - مائده: - 8، برتریطلبی و تبعیض عامل اصلی جنگ و ناامنی - عمید زنجانی و دیگران، دانشنامه فقه سیاسی، ج - 219 :2و اساساً صلح و امنیت پایدار مرهون تعامل عادلانه میباشد و بدون آن به یقین شکننده خواهد بود - بیگزاده، ش - 19 :28؛ افزونبر مسئله کرامت ذاتی، اخوت اسلامی - حجرات، - 10 و لزوم رفتار عادلانه با همکیشان، آموزههای دینی حاکی از لزوم زندگی مسالمتآمیز مسلمانان با غیر مسلمانانی است که ایجاد ناآرامی در قلمرو حاکمیت اسلامی را مورد اهتمام خویش قرار نمیدهند - ممتحنه، . - 8
برایناساس همزیستی صلحجویانه با اقلیتهای مذهبی، نه بهعنوان یک استراتژی، بلکه بهعنوان یک اصل و قاعده بنیادین اسلامی از اولویت انکارناپذیری برخوردار است و اصلاح عادلانه مواردی که ممکن است به ناآرامیهای داخلی یا خارجی منجر گردند، بهعنوان یک دستور و تکلیف شرعی تلقی میشود، نه توصیه اخلاقی - حجرات: 9 و . - 10 براساس مبانی و مستندات مزبور است که اعلامیه حقوق بشر اسلامی قاهره در ماده 22 ، بند »د« مقررکرده است: »برانگیختن احساسات قومی یا مذهبی یا هرچیزی که منجر به برانگیختن هرنوع حس تبعیض نژادی گردد، جایز نیست.«
ب - از دیدگاه اسناد حقوق بشری
کرامت ذاتی - اعلامیه جهانی حقوق بشر، مقدمه و مواد - 6-4 و تساوی حقوقی ممنوعیت تبعیض - منشور ملل متحد، ماده 55، بند ج و اعلامیه جهانی حقوق بشر، ماده - 2 در اسناد بینالمللی حقوق بشر از جایگاه ویژهای برخوردار میباشد و در موارد متعدد یادآوری و بر آنها تأکید شده است. البته، برخی از حقوق بنیادینی چون حق حیات - اعلامیه جهانی حقوق بشر، ماده - 3، که در اسناد بینالمللی آمده است، افزونبر معنای عام حیات، که شامل حیات فردی میشود، حیات گروهی را نیز دربرمیگیرد؛ بدین توضیح که حیات افراد و اعضای اقلیتهای مذهبی از حیات گروه تفکیکناپذیر است، ممکن است فردی وابسته به اقلیت مذهبی زنده باشد، ولی گروه اقلیت مذهبی به دلیل از دست دادن ویژگیهای خود زنده نباشد. - ترنبری، . - 27 : 1379 حق حیات جمعی گروه از دیدگاه اسناد بینالمللی کیفری افزون بر قتل و ایراد صدمه شدید با قراردادن گروه در وضعیت نامناسبی، که منتهی به زوال قوای جسمی گردد، پیشگیری از توالد و تناسل و انتقال اجباری اطفال یک گروه به گروه دیگر نیز تحققپذیر است که دراصطلاح، بدان نسلزدایی گفته میشود.
- اساسنامه دیوان بینالمللی کیفری، ماده . - 6 بههرحال، حقوق بنیادین مزبور، داشتن عقیده بدون مزاحمت - میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی، ماده - 91، برخورداری از آزادی اندیشه و مذهب - میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی، ماده 81، بند - 1، ممنوعت تحت فشار قراردادن به خاطر مذهب - میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی، ماده 81، بند - 2، لزوم احترام و تضمین حقوق تمام ساکنان در قلمرو حاکمیت بدون هیچ تمایزی از سوی دولتهای عضو - میثاق بینالمللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در ماده 2 - ، ممنوعیت حمایت از ایجاد تنفر مذهبی - میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی، ماده 20، بند - 2، ممنوعیت محرومساختن اقلیتهای مذهبی از تمتع ایشان از حقوق دینی یا فرهنگی ویژه و اظهار تعلق بدان - میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی، ماده - 72 ممنوعیت اعمال تبعیضات دینی و عقیدتی از سوی دولت - اعلامیه محو تمام اشکال نابردباری و تبعیض مبتنی بر مذهب یا عقیده 25 - نوامبر - 1981، ماده 2، بند - 1 در این اسناد به رسمیت شناخته شدهاند. بهجز موارد یادشده دیگر حقوق اقلیتها نیز در اسناد مختلف آورده شده است که از باب نمونه به حقوقی که در ماده ششم اعلامیه رفع تمام اشکال تبعیض مبتنی بر مذهب یا عقیده، حق آزادی فکر، وجدان، مذهب یا عقیده بیان میشود:
الف - انجام دادن فرایض و برگزاری جلسات مذهبی یا عقیدتی، ایجاد و نگاهداری اماکنی برای این اهداف؛
ب - آزادی تأسیس و حفظ نهادهای خیریه یا بشردوستانه؛
ج - آزادی تهیه، کسب و استفاده از اشیاء و لوازمی که از طریق مراسم یا از راه مذهب یا عقیده فراهم شده است؛
د - آزادی نوشتن، چاپ و انتشار نشریه درباره این موضوعات؛
