بخشی از مقاله
چکیده:
حقوق شهروندی از اهم مباحث حقوق بین الملل و حقوق ملل است و توجه به این مقوله حائز اهمیت است و آن را در شمار مباحث محوری حقوق معاصر قرار داده است. شکل گیری یک جامعه دموکراتیک و پایدار مستلزم توجه جدی به حقوق شهروندی می باشد. به دلیل اهمیت حقوق شهروندی در جوامع امروزی، این امر مورد توجه سازمانهای ملی و فراملی قرار گرفته است و موجب وضع قوانین ملی و بین المللی شده است.این مقاله به روش اسنادی به بررسی و بیان حقوق شهروندی در اسناد ملی و بین المللی پرداخته است. ابتدا به بیان مفاهیم شهروند و حقوق شهروندی و حقوق بشر و ارتباط این دو مفهوم با هم پرداخته ایم، سپس در بررسی منابع ملی سند حقوق بشر در ایران باستان، ایران پس از اسلام و منشور حقوق شهروندی و منابع فراملی شامل اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه اسلامی حقوق بشر بیان شده است.
کلید واژگان: شهروندی، حقوق شهروندی، حقوق بشر، اعلامیه جهانی حقوق بشر، اعلامیه اسلامی حقوق بشر
مقدمه
حقوق شهروندی از اهم مباحث حقوق بین الملل و حقوق ملل است و توجه به این مقوله از نظر ارزش ذاتی حائز اهمیت است. اهمیت حقوق شهروندی تا جایی است که رسیدن به یک حکومت مردم سالار مستلزم وجود جامعه ای است که مردم آن علاوه بر بلوغ دموکراتیک به حقوق و تکالیف شهروندی خود واقف باشند. استقرار دموکراسی در جوامعی که مردم آن به حقوق و تکالیف شهروندی آگاه نیستند، می تواند باعث هرج و مرج های اجتماعی شود. امروزه در ادبیات حقوقی در کنار حقوق شهروندی مفهوم دیگری به نام حقوق بشر مطرح می شود که ابتدا باید معنی و مفهوم این دو مفهوم شناسایی شود و مرزهای ظریف این مفاهیم را باید در نظر گرفت زیرا گاهی این دو مفهوم به صورت مترادف و به جای هم مورد استفاده قرار می گیرند .
حقوق بشر، ناظر به حقوق فطری انسان است و سلب ناپذیر. چنین حقوقی از بدو تولد انسان است و به منزله حقوق طبیعی او تلقی می شود و حقوق بشر حقوقی نیست که دولت یا نهادی اعطا کند، بلکه دولت یا هر نهاد دیگری صرفا می تواند آن را به رسمیت بشناسد یا نشناسد.بخشی ازحقوق بشر بعنوان حقوق اساسی مثل حق زندگی باید از طرف همه دولتها و نهادها رعایت شود.اما بخش دیگر حقوق بشر مثل حق مشارکت سیاسی می تواند شکل ملی به خود بگیرد و شامل شهروندان کشور خاص شود که این بخش را حقوق شهروندی می گویند. پس حقوق شهروندی آن بخش از حقوق انسانی است که رنگ تعلق و وابستگی ملی به خود گرفته است. ما در این مقاله در پی بررسی اسناد ملی و فراملی حقوق شهروندی هستیم.
مفهوم شهروند و شهروندی:
شهروند ترجمه فارسی citizen - سیتیزن - است. این کلمه درادبیات حقوقی ما سابقه زیادی ندارد و در ایران تا قبل از مشروطیت به جای این واژه از کلمه رعیت و رعایا استفاده میشد. در فرهنگهای دوزبانه مثل فرهنگ حییم و آریانپور کلمه شهروند به معنایبومی، شهری، اهل شهر، تابع، رعیت، شهرنشینی که از خدمت لشکری و شهربانی آزاد باشد تعریف شده است. ظاهراً اولین فرهنگ فارسی به فارسی کلمه شهروند را این چنین تعریف کرده است کسی که اهل یک شهر یا کشور باشد و از حقوق متعلق به آن برخوردار باشد. - عمید، - 1363 اما شهروندی در لغت، تبعه یک کشور بودن با احتساب حقوق و وظایفی که برعهده دارد ، حالت یک تبعه با حقوق و وظایف،شهرنشینی و شهرگری را گویند. در دانشنامهی سیاسی شهروند فردی است در رابطه با یک دولت که از سوی برخوردار از حقوق سیاسی و مدنی است و از سوی دیگر در برابر دولت تکلیفهای را دارد، این رابطه را شهروندی گویند.
مفهوم شهروندی همراه با مفهوم فردیت و حقوق فرد در اروپا پدید آمده است. از این رو میتوان کلمه شهروند را به تبعه ترجمه کرد اگرچه واژه شهروند و تبعه بیانگر مفهومی واحد یعنی عضو یک کشور بودن هستند ولی معمولاً واژه تابعیت جنبه خارجی و بینالمللی و شهروند جنبه داخلی و ملّی آن عضویت را درنظر دارد.امروزه شهروندی با تابعیت قرین شده است. - کامیار، 1382،ص - 26 تابعیت عبارت است از یک رابطه سیاسی،حقوقی و معنوی که فردی را به دولتی معین مرتبط میسازد. - آذرداد، 1389،ص - 12قانون مدنی ایران طی مواد 976 تا 991 مقررات مربوط به تحمیل تابعیت و تحصیل آن را بیان کرده است و اشخاصی که تابعیت ایرانی کسب میکنند شهروند ایرانی محسوب میشوند.بنابراین موقعیت شهروند بودن را قانون معین میکند و شهروند کسی است که به واسطه تولید یا اعطای قانون شهروندی به عضویت یک کشور و جامعه سیاسی است و دارای علقه وفاداری به آن جامعه سیاسی میباشد و مستحق برخورداری از تمام حقوق مدنی و حمایتهای قانونی میباشد.
مفهوم حقوق شهروندی:
حقوق شهروندی ترکیبی از دو کلمه حقوق و شهروندی است و گذشته تاریخیاش چندان روشن و شفاف نیست.حقوق شهروندی حقوقی است برای اتباع کشور در رابطه با موسسات عمومی همانند حقوق سیاسی، حق استخدام عمومی، حق انتخاب کردن و انتخاب شدن، حق گواهی دادن در مراجع رسمی، حق داور و مصداق واقع شدن. - جعفری لنگرودی، 1381،ص - 1370 ایده بنیادی تحقق حقوق شهروندی و نیز فعال نمودن شهروندان در حق تعیین سرنوشت از سوی افراد است که به عنوان یکی ازبنیادیترین حقهای اخلاقی و بالمال حقوقی در حوزه حقوق مدنی، سیاسی میباشد و حق انتخاب کردن و انتخاب شدن از مصادیق بارز حق تعیین سرنوشت محسوب میگردد .
این حق ریشه در اصل اخلاقی غایت بودن انسان و منع استفاده ابزاری از انسان دارد. از آنجا که انسانها در انسان بودن باهم برابرند اخلاقاً قابل قبول نخواهد بود که انسانهایی به خود اجازه دهند بدون رضایت و انتخاب دیگران بر آنها حکم برانند و آزادی آنها رامحدود کنند. به عبارت دیگر اساساً نمیتوان از یک سو از انسان مسئول اخلاقی و همچنین نظام اجتماعی عادلانه سخن گفت و در عین حال آزادی انتخاب افراد را انکار کرد.بنابراین حقوق شهروندی به مجموع حقوق و آزادیهایی گفته میشود که دولت اجرای آن را طبق قوانین داخلی برای اتباع خود تامین و تضمین کرده است و محتوای آن ممکن است از یک کشور به کشور دیگر متفاوت باشد. - طباطبایی موتمنی، 1388،ص - 9
حقوق بشرو ارتباط حقوق بشر و حقوق شهروندی:
مسئله حقوق بشر را میتوان مهمترین تحول حقوق بینالملل در قرن بیستم تلقی کرد. - شیروانی ،1388ص - 1 درکتاب ترمینولوژی حقوق در تعریف حقوق بشر چنین آمده است: »مجموعه حقوقی که به سکنه یک کشور اعم از بیگانه و تبعه در مقابل دولت داده میشود. در مسئله حقوق بشر امر تابعیت نباید دخالت داده شود زیرا این حداقل حقوقی است که انسان در هرجا هست باید دارا باشد - « جعفری لنگرودی، 1381ص - 630 ولی تعریف حقوقی حقوق بشر عبارت از »مجموعه امتیازات متعلق به افراد یک جامعه و مقرر در قواعد موضوعه است که افراد ، بهاعتبار انسان بودن در روابط خود با دیگر افراد جامعه و با قدرت حاکم ، با تضمینات و حمایتهای لازم، از آن برخوردار میباشند - .«هاشمی، 1384ص - 12
در اعلامیه حقوق بشر و شهروند مورخ اوت 1789 انقلاب فرانسه که قوانین اساسی کشورهای جهان از آن الگو گرفتند، بشر را ازشهروند جدا نمیکنند و هر دو را مترادف یکدیگر میدانند مقصود اعلامیه از شهروند و شهروندان همه انسانها و ابنای بشری است که در جامعه ذاتاً دارای حقوقیاند غیرقابل انتقال، غیرقابل مرور زمان و باید توسط حکومت محترم شمرده شود. در این اعلامیه حاکمیت متعلق به همه شهروندان در یک جامعه قانون را اراده عموم مردم و حامی آزادی همه آنها میداند و این قانون است کهمحدوده حقوق افراد را مشخص میکند و نباید مغایر حقوق طبیعی خود باشد.
منشور حقوق شهروندی شامل 22 نوع حقوق و 120 ماده است:
-حق حیات، سلامت و کیفیت: که شامل 6 ماده است و در آن به استفاده شهروندان از حق زندگی شایسته والزامات آن یعنی داشتن آب بهداشتی، غذای مناسب، ارتقای سلامت، بهداشت و محیط در بهره گیری از امکانات بهداشتی، رشد فضایل اخلاقی و دینی و تعالی معنوی و مبارزه با مفاسد اخلاقی تاکید شده است.
-حق کرامت و برابری انسانی: طی5 ماده به بهره مندی شهروندان از کرامت انسانی،ممنوعیت تبعیض ناروا در دسترسی شهروندان به خدمات عمومی نظیر خدمات بهداشتی و فرصتهای شغلی اشاره شده و همچنین زنان حق دارند در سیاست گذاری،قانون گذاری و مدیریت مشارکت فعال داشته و براساس موازین اسلامی از فرصتهای اجتماعی برابر برخوردار شوند.
-حق آزادی و امنیت شهروندی: در طی 3 ماده به آزادی های فردی و عمومی شهروندان اشاره شده و هر شهروندی حق دارد از امنیت جانی، مالی، حیثیتی، حقوقی، قضایی، شغلی و اجتماعی برخوردار باشد.
-حق مشارکت در تعیین سرنوشت: شامل 4 ماده است که در آنها به مشارکت شهروندان در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، شرکت شهروندان در فرآیند انتخابات، بی طرفی مسئولان دولتی در برسی شرایط نامزدهای انتخاباتی و همچنین بی طرفی صدا و سیما و همه رسانه هایی که از بودجه یا اموال عمومی استفاده می کنند، در جریان انتخابات اشاره شده است.
-حق اداره شایسته و حسن تدبیر: در قالب 6 ماده به حق شهروندان برای اداره امورکشور،گزارش امور خلاف قوانین و مقررات به مراجع اداری وقضایی صالح،آگاهی شهروندان از تصمیمات و اقدامات اداری، پاسخگوبودن مقامات در قبال شهروندان و برخورداری شهروندان از دولت متعهد، پاسخگو، راستگو، امانتدار پرداخته است.
-حق آزادی اندیشه و بیان: در قالب 5 ماده به برخورداری شهروندان از حق آزادی اندیشه، حق آزادی بیان، اندیشه، خلاقیت، حق نقد، ابراز نارضایتی، نصیحت در مورد عملکرد دولت و نهادهای عمومی.
-حق دسترسی به اطلاعات: در قالب 3 ماده به حق دسترسی شهروندان به اطلاعات عمومی در موسسات عمومی، اطلاعات شخصی خود می پرد ازند.
-حق دسترسی به فضای مجازی: طی 3 ماده به حق بهره مندی شهروندان از فضای مجازی، دولت الکترونیک، تجارت الکترونیک، فرصتهای آموزشی، امنیت سایبری، حفاظت از داده های شخصی و حریم خصوصی تاکید می کند.
-حق حریم خصوصی: طی 7 ماده به محترم شمردن حریم خصوصی افراد، ممنوعیت تفتیش عقاید و اطلاعات بدنی تاکید کرده که فقط در موارد خاصی با مجوز مراجع قضایی این امر میسر است.
-حق تشکل، تجمع، راهپیمایی: در قالب 4 ماده به حق شهروندان در تشکیل، عضویت و فعالیت در احزاب و انجمن های علمی، اجتماعی، سیاسی، صنفی و سازمانهای مردم نهاد، تشکیل ا جتماعات و راهپیمائی ها می پردازد.
-حق تابعیت، اقامت و آزادی رفت و آمد: که طی 4 ماده به حق شهروندان به استفاده از مزایای تابعیت ایران، رفت و آمد در داخل کشور و خارج از کشور، اقامت در هر نقطه از ایران و جهان می پردازد.
-حق تشکیل و برخورداری از خانواده: که 5 ماده از منشور حقوق شهروندی که به حق شهروندان در آزادی در ازدواج و تشکیل خانواده، استفاده از امکانات آموزشی و مشاوره ای، مصونیت از تعرض و خشونت گفتاری و رفتاری، بهره مندی کودکان از والدین و سرپرستان صلاحیت دار اشاره دارد.
-حق برخورداری از دادخواهی عادلانه: که 12 ماده از منشور حقوق شهروندی به حق شهروندان به دادخواهی آزادانه، مصونیت از بازداشت خودسرانه، تهدید، اِعمال فشار، حق امنیت می پردازد.
-حق اقتصاد شفاف و رقابتی: طی 5 ماده به برابری شهروندان در دستیابی به فرصتهای اقتصادی، امکانات و خدمات عمومی و دولتی، اطلاع از اطلاعات اقتصادی، تامین امنیت سرمایه گذاری، گسترش مناسبات و پیوندهای منطقه ای، ثبات تصمیمات اقتصادی توسط دولت می پردازد.
-حق مسکن: طی 2 ماده به حق برخورداری شهروندان از مسکن ایمن و متناسب با نیاز خود و خانواده شان و وظایف دولت در جهت تامین این حق برای شهروندان تاکید می کند.
-حق مالکیت: که طی 2 ماده به حق شهروندان در زمینه مالکیت شخصی و محترم شمردن انواع مالکیت های فکری مثل مالکیت ادبی، هنری، صنعتی می پردازد.
