بخشی از مقاله
چکیده
حق بر هوای پاک یکی از حقوق بسیار حائز اهمیت برای شهروندان است. چرا که این حق خود با حقوقی همچون حق بر سلامتی و حق بر حیات ارتباط تنگاتنگی دارد. یکی از راههای تحقق و تضمین حقوق شهروندی توجه جدی به مسئولیت ناقضان این حقوق می باشد. از جمله مصادیق مهم حقوق شهروندی، حق بر هوای پاک است که امروز بعضا بنا به علل مختلف نقض گردیده است. از آن جمله می توان از نقض هوای پاک به علت جریان ریزگردها نام برد. مسلما هرگاه بر اثر فعل یا ترک فعل دولت بیابان زایی شود و به سبب آن، آلودگی ناشی از ریزگردها ایجاد گردد، دولت در مقابل شهروندان مسئول است و باید پاسخگوی این نقض باشد. البته، احراز مسئولیت دولت امر ساده ای نمیباشد. اگر منشاء ریزگردها داخلی باشد زیان دیده نیاز به اثبات مسئولیت دولت ندارد و دولت بصورت مطلق مسئولیت دارد ولی اگر ناشی از فعل یا ترک فعل کشور دیگری باشد، باید بر اساس قواعد و مقررات بین المللی بدنبال اثبات مسئولیت آن کشور بوده تا بتوان خسارات وارده را جبران نمود. مقاله حاضر با تمرکز بر حقوق شهروندی و حق بر هوای پاک سعی دارد مسئولیت مدنی دولت را نسبت به آلودگی ناشی از ریزگردهای سلب کننده حق بر هوای پاک، حق بر سلامتی و حق بر حیات شهروندان تبیین نماید. روش تحقیق استفاده شده در این پژوهش از نوع تحلیلی-توصیفی میباشد که دادههای الزم با ابزار کتابخانه های گردآوری شده اند.
کلید واژگان: حقوق شهروندی، حق بر هوای پاک، حق بر سلامتی، ریزگردها، مسئولیت دولت
-１ مقدمه
حقوق شهروندی در کشورهای متمدن و پیشرفته همواره مورد تاکید قانونگذاران و مجریان قانون بوده است. کشورهای در حال توسعه نسبت به کشورهای توسعه یافته کمتر به این مهم توجه نمودهاند، شاید قوانین مطلوبی در زمینه تضمین حقوق شهروندی وضع کرده باشند، اماعمدتاَ از نظر اجرایی نواقصی دارند و همین امر سبب تضییع حقوق شهروندان میگردد. حق بر محیط زیست سالم بطور عام و حق بر هوای پاک بطور خاص از حقوق حیاتی بشر محسوب میگردد. چنانچه دولتی در تامین شرایط مناسب جهت تضمین هوای پاک برای شهروندان خود قصور کند و یا فعلی انجام دهد و یا ترک فعلی کند که موجبات خسارت به شهروندان را فراهم کند، مسئول است. مسئولیت دولت در قبال شهروندان در حوزهی ریزگردها را باید از جمله وظایف دولت در جهت فراهم کردن حق دسترسی شهروندان به هوای پاک و سالم تلقی نمود. این مسئولیت را میتواند به دو صورت مطرح کرد یکی مسئولیت در مقابل شهروندانی که در قلمرو سرزمینی خود قرار دارند و دیگری مسئولیت بین المللی در مقابل دولتهای دیگر. حق شهروندی بر هوای پاک نیز میتواند در بردارنده حق بر حیات و حق بر سلامتی باشد. هر گاه سلامت شهروندان به سبب اعمالی چون سد سازی غیر اصولی، جنگل زدایی، دریا زدایی دریاخواری و غیره بر اثر ریز گردها تحت تاثیر قرار بگیرد دولت مسئول جبران خسارت است و زیان دیده نیاز به اثبات ندارد. بنابراین، بر اساس منشور حقوق شهروندی دولت موظف است که شرایط مناسب و مطلوب زیست محیطی را فراهم کند. از این رو، هر شهروند نسبت به هوای سالم و عاری از آلودگی حق دارد.
با توجه به آنچه که مطرح شد، در این مقاله بدنبال آن هستیم تا با توجه به حقوق شهروندی نسبت به هوای پاک و محیط زیست سالم و مطلوب مسئولیت دولت را بررسی و ابعاد حق بر هوای سالم را مورد کنکاش قرار دهیم. از انجایی که این مقاله هدفش بررسی آلودگی ناشی از ریزگردها میباشد، لذا هر جا از
آلودگی هوا صحبت گردیده منظور آلودگی ناشی از ریزگردها میباشد. دغدغهی اصلی تحقیق ما در قالب سواالت ذیل مطرح میگردد. -1 حق شهروندان بر هوای پاک با چه حقوقی قابل ادغام است؟ -2 در چه مواردی دولت در مقابل شهروندان نسبت به آلودگی ناشی از ریزگردها مسئولیت دارد؟ ۳- حق شهروندی تا چه میزان با حق بر محیط زیست سالم ارتباط دارد؟
در پاسخ به سواالت فوق سعی میشود ابعاد مختلف بحث مورد بررسی قرار گیرد. از این رو، تحقیق حاضر مشتمل بر ۸ بخش است. بخش اول مقدمه، بخش دوم تعریف مفاهیم، بخش سوم شهروند وحق بر محیط زیست، بخش چهارم حق بر هوای پاک و ریزگردها، بخش پنجم ریزگردها و حق بر حیات و سلامت شهروندان، بخش ششم مسئولیت دولت و حقوق شهروندی؛ بخش هفتم منشور حقوق شهروندی و حق بر محیط زیست و در بخش آخر و هشتم نتیجه گیری.
-２تعریف مفاهیم
2-1 شهروند
شهروند را میتوان از نظر لغوی و هم از نظر اصطلاحی تعریف نمود. از نظر لغوی عبارت است از بومی، شهری، اهل شهر، تابع، رعیت، شهرنشینی که از خدمت لشکری و شهربانی آزاد باشد.۳ از نظر اصطلاحی شهروند انسانی است که در یک اجتماع زندگی میکند، بر آن تاثیر میگذارد و از آن تاثیر میپذیرد.4 در جای دیگر شهروند به عنوان کسی که از حقوق مدنی یا امتیازات مندرج در قانون اساسی یک کشور برخوردار است تعریف شده است.
از نظر نگارندگان، شهروند عبارت است از کسی که مطابق قانون در قلمرو کشوری سکونت داشته باشد و بتواند از حقوق، امتیازات و تکالیفی برخوردار باشد که در اعمال آنها در چارچوب قانون، برای وی هیچ محدودیتی وجود ندارد.
در تعریف حقوق شهروندی آمده است که مجموعه حقوقی است برای اتباع کشور در رابطه با موسسات عمومی مانند حقوق اساسی، حق استخدام شدن، حق انتخاب کردن و انتخاب شدن، حق گواهی دادن در مراجع رسمی، حق داوری و مصدق واقع شدن.
بر این اساس میتوان بیان نمود که تمام حقوق قانونی که یک فرد در جامعه به عنوان شهروند می-تواند مطالبه و اعمال کند را حق شهروندی می نامیم.
2-2 آلودگی
این واژه معادل ترجمه فارسی واژه pollution است. این اصطالح مشتق از کلمه یونانی پلوتوس می باشد که از معنای ناپاکی و کثیفی گرفته شده است.
یکی از مشکلات ارائه تعریف مناسب از آلودگی، تمایز بین منابع آلایندهی انسان و منابع آلایندهی طبیعی است که منجر به این می شود برخی محققین به عنوان مثال آتشفشان را که یک پدیده طبیعی است، به عنوان یک آلوده کننده محیط زیست در نظر نگیرند.
یکی از تعاریفی که از آلودگی وجود دارد: مواد و عاملهای زیان آور در محیط است. تعریف دیگر حضور غلظت های بالای مواد سمی در محیط زیست است که توسط انسان ایجاد می شود. در یک تعریفی بسیار متفاوت تر از تعاریف قبل آلودگی به معنای معادل فنی زباله های تجزیه نشدهی دنیای طبیعی تعبیر شده است.
آلودگی هوا عبارتست از وجود ترکیبات گازی، مایع، جامد و یا مخلوطی ازآنها در هوا که بسته به منشا تولید، ماهیت، غلظت و مدت زمان حضور در اتمسفر، بتوانند بطور مستقیم یا غیر مستقیم، سلامتی و بهداشت انسان را به خطر انداخته به جانوران، گیاهان، ساختمان ها و اجسام آسیب رسانده و بطور کلی رفاه و آسایش عمومی و تعادل طبیعی محیط زیست و اتمسفر را مختل سازند. بسیاری ازآثار آلودگی هوا،
تدریجی، ناشناخته و جبران ناپذیرند. آلودگی هوا می تواند ناشی از عوامل طبیعی مانند فوران شدید آتشفشان، طوفان، بادهای شدید ویا به علت فعالیت صنایع، کارخانجات، نیروگاه ها، وسایل نقلیه موتوری، فعالیت های کشاورزی، شهرسازی و وسایل گرمایشی باشد. همچنین در ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مصوبه 1353 / 3 /28 و اصالحیه 8 /24 /1371 / در خصوص آلودگی بصورت کلی چنین بیان می دارد:
منظور از آلوده ساختن محیطزیست عبارتست از پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب یا هوا یا خاک یا زمین به میزانی که کیفیت فیزیکی یا شیمیایی یا بیولوژیک آن را به طوریکه زیان آور به حال انسان یا سایر موجودات زنده و یا گیاهان و یا آثار و ابنیه باشد تغییر دهد.
شق 1 ماده 1 قانون هوای پاک مصوب 1396 نیز آلودگی هوا را اینگونه تعرف میکند:
آلودگی هوا عبارت است از انتشار یک یا چند آلاینده اعم از آلاینده های جامد، مایع، گاز، پرتوهای یونساز و غیر یونساز، بو و صدا در هوای آزاد، بهصورت طبیعی یا انسانساخت، بهمقدار و مدتی که کیفیت هوا را بهگونهای تغییر دهد که برای سلامت انسان و موجودات زنده، فرآیندهای بومشناختی اکولوژیکی یا آثار و ابنیه زیان آور بوده و یا سبب از بین رفتن یا کاهش سطح رفاه عمومی گردد.
بر اساس تعریف ارائه شده دیگر، آلودگی هوا عبارت است از رهاسازی مواد یا انرژی در هوا توسط انسان بصورت مستقیم یا غیر مستقیم که منجر به اثرات زیانباری بشود که سلامت انسان را به خطر بیاندازد.
بنابراین، تعریف فوق را میتوان در خصوص آلودگی های ناشی از ریزگردها نیز تسری داد، چرا که یکی از منشاء های آلودگی که در این تعریف اشاره شد رهاسازی مواد بوده که مصداق بارز آنرا میتوان ریزگردها دانست.
-３ شهروند و حق بر محیط زیست سالم
محیط زیست یک مفهوم گسترده و چالش بر انگیز است که تعریف دقیق و همه پسندی از آن وجود ندارد، بلکه تعاریف ارائه شده ادراک متفاوتی است که از این مفهوم بدست آمده است. ریشه این کلمه در زبان
