بخشی از مقاله
چکیده
فضای سایبری - مجازی - ، شبکه رو به رشدی از فناوریهای ارتباطی استکه زندگی ما را کاملاً تحت تآثیر خود قرار داده است. در حال حاضر تراکنشهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بیشماری در فضای مجازی صورت میگیرد. با ارتقای فناوری، کیفیت و کمیت آن نیز بهبود مییابد. این فناوری که تراکنشهای اجتماعی را فراهم میسازد، نظارت بر اعمال مختلف را به صورت نامحسوس، گروهی و فردی ممکن میکند. امکان نظارت بر اعمال مختلف در فضای مجازی سبب به وجود آمدن تهدیدات جدی برای حریم خصوصی شده است. از این رو، هدف از این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهای انجام گرفت، حمایت از حریم خصوصی در فضای سایبری در نظام عدالت کیفری ایران میباشد. در حقوق ایران در حمایت از حریم خصوصی و دادههای شخصی، مقرراتی پیشبینی شده است که قانون جرایم رایانهای، قانون تجارت الکترونیک و قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات از آن جملهاند. بر اساس نتایج به دست آمده از این مطالعه، جرایم مربوط به حریم خصوصی در فضای سایبری به دلیل ماهیت غیرفیزیکی و ناملموسی که دارند و همچنین به دلیل عدم وجود ضمانت اجرای متناسب، از شیوع بیشتری برخوردارند که باید مورد توجه قانونگذار قرار گیرد.
واژگان کلیدی: حریم خصوصی، دادههای شخصی، فضای سایبر، حقوق ایران.
مقدمه
توسعه و پیشرفت کسب و کار در فضای مجازی بیش از هر چیز معلول وجود فضای ایمن و مصون از تعدی است و اصل این مقوله امری است که مورد تائید همگان میباشد. مساله حریم خصوصی و حمایت از داده از جمله دغدغههای مهم کاربران در فضای مجازی بویژه متولیان و سیاستگذاران کسب و کار الکترونیکی است، زیرا اگر کاربران از مصون بودن حریم خصوصی و دادههای شخصی خود در فضای مجازی اطمینان نیابند، به فعالیت و کسب و کار در این عرصه تن در نخواهند داد. امروزه با گسترش ابزارهای اطلاعرسانی و استفاده گسترده از اینترنت، این حق به یکی از چالش انگیزترین مسائل حقوق بشر تبدیل شده است. با توجه به ناشناس بودن کاربران و سهولت استفاده از اینترنت، تجاوز به حریم خصوصی افراد به سرعت افزایش یافته و صاحبنظران و دولتمردان را در جهت حمایت از حریم خصوصی افراد سوق داده است.
در این محیط جدید، معیارهای سابق برای حریم خصوصی رنگ باختهاند و از آنجا که شخص متخلف به صورت عینی در آن حضور نمییابد، این اجازه را به خود میدهد که با ورود به این فضا به اعمال تخلفآمیز دست زند و با تفکر این که قابل تحقیق، بررسی و نهایتا پیگرد نخواهد بود، به این اعمال خود ادامه دهد - پورقهرمانی، . - 1391 از نگاهی ژرفتر میتوان به این نتیجه رسید که بکارگیری این فضا برای تبادل اطلاعات و انجام ارتباطات موجبات تغییر مناسبات و روابط بشری را فراهم آورده است. علیالخصوص با ورود این فضا به حیطه کلیه فعالیتهای بشری، آنها را تحت
تاثیر قرار داده و به خوبی پیداست که وجود ناامنی در این فضا زمینهساز انتقال این ناامنی به حفاظت از دادهها نیز خواهد شد.
برای همین است که در عصر حاضر مسئلهای به نام حریم خصوصی در این جامعه اطلاعاتی یا همان فضای مجازی مطرح شده است که از آن به عنوان حمایت از دادهها تعبیر میشود. این حمایت به مفهوم صیانت کردن از حیطه اطلاعات اشخاص است که در این محیط پردازش و تحلیل میگردند - پورقهرمانی و صابرنژاد، 1391، ص . - 12 با توجه به مواردی که ذکر شد، در این مقاله برآنیم تا مفهوم حریم خصوصی را در فضای سایبری مورد مطالعه قرار داده و موارد نقض آن و ضمانت اجراهای لازم در حقوق ایران را بررسی نماییم.
-1 مفاهیم
با ورود به عصر انفورماتیک به تدریج مسائل و مشکلات جدیدی در ارتباط با حریم خصوصی افراد مطرح میشود که این موضوع بیش از سی سال مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته شده است. قانون حمایت از داده که به یک تعبیر، نسخه الکترونیکی حمایت از حریم خصوصی است، به رغم مشابهتها در موضوع حمایت، مفهومی جدید از حریم خصوصی را معرفی میکند. این قوانین در حقیقت مخلوق عصر تکنولوژی نوین اطلاعاتی است. در این راستا در این بخش، مفاهیم مرتبط با حریم خصوصی و فضای سایبری مورد مطالعه قرار میگیرد.
-1-1 حریم خصوصی
حریم خصوصی به عنوان بخشی از زندگی انسان، گر چه پیشینهای به درازای زندگی انسان دارد، اما این واژه مرکب، اصطلاحی جدید است که نه در فقه و نه در حقوق، سابقه چندانی ندارد. حریم در اصل، واژهای عربی و از ریشه »حرم« - حاء و راء و میم - است که به معنای منع و تشدید است - ابوالحسین، 1404ق، ذیل ماده حرم - . حریم در فقه نیز به معنای منع است؛ یعنی چیزی که نزدیکشدن به آن برای غیر صاحبش ممنوع است - مجلسی، 1406ق، ج. - 241 :6 واژه حریم به عنوان یک اصطلاح حقوقی، اولینبار در ایران و قبل از اینکه در کتابهای حقوقی بهکار رود در قانون مدنی بهکار رفت و اینگونه تعریف شد: »حریم، مقداری از اراضی اطراف ملک و قنات و نهر و امثال آن است که برای کمال انتفاع از آن، ضرورت دارد« - قانون مدنی، ماده . - 136 این تعریف، همان تعریفی است که فقها برای کاربرد نخست حریم ارائه کردهاند. با اینکه بعضی از حقوقدانان ایرانی میگویند: »زبان حقوقی هر کشور، ساخته عالمان حقوق است و همین زبان است که... قانونگذار نیز از آن پیروی میکند« - کاتوزیان، 1372، ص - 216، اما خود آنان تعریف مستقلی از حریم ارائه نکردهاند.
اما کاربرد دوم حریم، چون در قانون نیامده است، حقوقدانان آن را تعریف نکردهاند - جعفری لنگرودی، 1378، ج3، ص - 1653 و در آن مورد، صرفاً به اصطلاح »حرمه المنازل« اکتفا کرده و در تعریف آن گفتهاند: »حرمه المنازل؛ یعنی پاس احترام منازل مسکونی مردمانداشتن و هتک حرمت منازلنکردن« - همان، ص. - 1652 در واقعحریم خصوصی، قلمروی از زندگی هر فرد است که آن فرد نوعاً و عرفاً یا با اعلان قبلی، انتظار دارد تا دیگران بدون رضایت وی به اطلاعات راجع به آن قلمرو، دسترسی نداشته باشند یا به آن قلمرو وارد نشوند، یا به آن قلمرو نگاه یا نظارت نکنند یا به هر صورت دیگری وی را در آن قلمرو مورد تعرض قرار ندهند - انصاری، 1386، ص. - 38
حریم خصوصی، حق افراد برای برخورداری از حمایت در برابر مداخله بیاجازه دیگران در امور زندگی خود و خانوادهشان است؛ خواه این عمل با ابزار مستقیم فیزیکی صورت پذیرد یا به وسیله نشر اطلاعات - نمکدوست، 1385، ص . - 201 حریم خصوصی محدودهای از زندگی شخص است که به وسیله قانون و عرف تعیین شده و ارتباطی با عموم ندارد، به نحوی که دخالت دیگری در آن ممکن است باعث جریحهدار شدن احساسات شخص یا تحقیر وی نزد دیگران به عنوان موجود انسانی شود - رحمدل، 1384، ص . - 129
حریم خصوصی را میتوان در چهار حوزه مجزا ولی مرتبط مورد بررسی قرار داد: حریم خصوصی ارضی: این حوزه از حریم خصوصی دربرگیرنده یکی از ابتداییترین و سنتیترین اشکال حق افراد دایر بر لزوم احترام و مصون ماندن از تعرض منازل مسکونی اشخاص است همانگونه که در اصل 22 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به آن تصریح شده است. حریم خصوصی جسمانی: اینگونه حریم خصوصی در باب حمایت از تمامیت جسمانی و اطلاعات مربوط به سلامتی انسان است.
با توجه به اینکه وجود و تمامیت جسمانی هر شخص اولین و بدیهیترین داشته اوست. در همین رابطه، ماده 648 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 مقرر میدارد: »اطبا و جراحان و ماماها و داروفروشان و کلیه کسانی که به مناسبت شغل یا حرفه خود محرم اسرار میشوند، هرگاه در غیر از موارد قانونی، اسرار مردم را افشا کنند، به سه ماه و یک روز تا یک سال و یا به یک میلیون و پانصد هزار تا شش میلیون ریال جزای نقدی، محکوم میشود.« حریم خصوصی ارتباطاتی : این جنبه از حریم خصوصی دربرگیرنده حق اشخاص در امنیت و محرمانه باقی ماندن محتوای کلیه اشکال و صور مراسلات و مخابرات متعلق به ایشان است. این شق از حریم خصوصی به لحاظ قدمت و سابقه نسبی پست و مخابرات، پذیرش و تداول بیشتری نسبت به مبحث مربوط به حریم خصوصی اطلاعات دارد.
البته امروزه این حق با ظهور اشکال جدید مراسلات همچون پست الکترونیکی و ارتباطات ماهوارهای، تلفنهای بیسیم و امثال آن با مسائل جدیدتری روبرو شده و توسعه مضاعف یافته است. از جمله مباحث قابل طرح ذیل این عنوان علاوه بر مصون بودن نامهها و بستههای پستی از تفتیش و بازرسی، امنیت و مصونیت مکالمات تلفنی از شنود، محرمانه بودن قبوض و صورتحساب تلفن اشخاص ]که نشانگر فهرست تماسهای آنهاست[ امنیت مراسلات داخل شبکه دیجیتالی از جمله اینترنت و شبکههای اینترنتی، همچنین درج یا عدم درج نام شخص و شماره تلفن متعلق به او در دفترچههای راهنمای تلفن، تماسهای تلفنی ایمیلهای ناخواسته و مزاحم هستند. این امر به اهمیت زیادی برخوردار میباشد، به این دلیل که علاوه بر اینکه در قانون اساسی مورد تاکید قرار گرفته، در ماده 582 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 دارای ضمانت اجرایی نیز گردیده است، بدین نحو که: »هریک از مستخدمین و مامورین دولتی، مراسلات یا مخابرات یا مکالمات تلفنی اشخاص را در غیر مواردی که قانون اجازه داده حسب مورد مفتوح یا
