بخشی از مقاله
مقدمه
حوزه تهران به عنوان یک حوزه جامع، تدریس علوم نقلی و عقلی در آن رواج داشت و با ارائه آثاری در این دو حوزه توانست خدمات شایانی به حوزههای علمی شیعه ارائه دهد. برخی آثار این حوزه با آثار حوزههای دیگری چون نجف و اصفهان برابری میکند و سر منشأ تحول برخی مباحث در حوزههای نجف را باید در این حوزه جستجو کرد. یکی از محورهای فراخوان این همایش میمون، معرفی حوزه حکمی تهران است و آنچه در این مقاله پی آن است معرفی حوزه عرفانی تهران است. مراد از عرفان در این مقاله عرفان نظری است هر چند کتب عرفان عملی همچون منازل السایرین نیز در این حوزه تدریس میشد. در تهران علاوه بر فلسفه، عرفان و کلام نیز تدریس میشد و حکمت در معنایی، شامل عرفان و فلسفه هر دو میشود و پیشرفت این حوزه در سه رشته مذکور چه بسا از رشتههای دیگر بوده است. در این مقاله بر آنیم تا اساتید عرفان نظری این حوزه بزرگ را برشمریم و امتداد و تأثیر اندیشههای آنان را در سایر حوزهها نشان دهیم. گفتنی است برخی از این اندیشمندان استاد رسمی این دروس نبودند اما چون در این حوزه به تألیف آثار پرداختند نام آنها در این مقاله آمده است. لازم به ذکر است بسیاری از اساتید حوزه عرفان با اساتید فلسفی این حوزه یکی هستند.
اساتید عرفان نظری حوزه تهران
.1 سید رضی لاریجانی1270 - 1 ق - سید رضی در لاریجان به دنیا آمد و برای تحصیل علم از مازندران به اصفهان آمد. وی از شاگردان ملاعلی نوری و ملا اسماعیل واحد العین محسوب میشود اما در عرفان از شاگردان میرزا ربیع شیرازی2 بوده است.3 به گفته مرحوم آشتیانی سید در عرفان از معاصران خود محققتر و راسختر بوده است.4 ملاهادی سبزواری5 و آقا محمد رضا قمشهای از شاگردان وی محسوب میشوند. از آقا محمد رضا نقل است که وی ابتدا در اصفهان نزد ملا محمد جعفر لاهیجی شروع به خواندن شرح فصوص کرد اما به دلیل نداشتن اقتدار کامل در تدریس آن به سراغ سید رضی لاریجانی رفت و ایشان به آقا محمد رضا میگوید: تدریس شرح فصوص کار قلندری است و حاج ملا جعفر حکیم است نه قلندر.6 وی به این شاگرد خود میگوید: در درس توحید و معارف الهی باید با وضو حاضر شویف فهم حقایق علم توحید با ملازمت بر عبادت خالص حق برای انسان میسر میشود.7 سید علاوه بر فصوص کتاب تمهید القواعد نیز تدریس میکرده است.8 سید رضی .1 وی به سید رضی رشتی نیز خوانده شده است.
.2 مرحوم آشتیانی در مقدمه الشواهد الربوبیه - ص - 90 لاریجانی را از شاگردان ملا محمد جعفر آبادهای دانسته است اما بعدها در آثار خود شیرازی را استاد عرفان لاریجانی معرفی کرده است و گفته قبلی را اشتباه محض میداند - سه رساله فلسفی، ص . - 61 با این حال وی در آثار خود گاه از شیرازی به نام میرزا عبدالجواد - شرح مقدمه قیصری، ص 32؛ رسائل قیصری، ص 9؛ اصول المعارف، ص 19؛ سه رساله فلسفی، ص - 68 و گاه از وی با نام ملا محمد جعفر - شرح مقدمه قیصری، ص - 327 یاد کرده است. آقای صدوقی سها در تاریخ حکما و عرفا، ص 149 و 262 ایشان را همان سید عبد الجواد شیرازی کرمانی 1287 - ق - میداند اما با توجه به وفات و اقامت وی در کرمان این مطلب بعید است. برای اطلاعات تکمیلی درباره این شخص ر.ک طرائق الحقائق، ج 3، ص .734.3 هزار و یک کلمه، ج 5، ص 253؛ مجموعه آثار حکیم صهبا، ص .57 .4 مقدمه الشواهد الربوبیه، ص 100 و .89 .5 مقدمه الشواهد الربوبیه، ص .115 .6 تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص .263 از این کتاب در ادامه با اختصار تاریخ حکما و عرفا یاد میشود. .7 مقدمه الشواهد الربوبیه، ص .90 .8 تمهید القواعد، ص 12؛ عین نضاخ، ج 1، ص .23
لاریجانی در اواخر عمر به دعوت میرزا علی رضا گرکانی به تهران دعوت شد و میرزا علیرضا، آقا رضی و خانوادهاش را در منزل پذیرایی نمود و چندی بعد سید در تهران دار فانی را وداع گفت.9 حوزه تهران بعد از وفات ملاعبداالله زنوزی دوران فتراتی را گذراند زیرا بعد از وفات ایشان در 1257 ق تا ورود حکیم جلوه بدان حوزه در سال 1273 ق و بازگشت فرزند برومند ایشان آقا علی حکیم پس از تکمیل تحصیلات، از اساتید بزرگ خالی بوده است. در این دوران برای رونق این حوزه از اساتید حوزه اصفهان برای تدریس دعوت شده است و سید رضی لاریجانی بدین منظور به تهران آمد اما به نظر میرسد سید رضی نتوانست در تهران فعالیتی در ترویج و بسط عرفان نظری در تهران داشته باشد از این رو نمیتوان وی را پایهگذار حوزه عرفان تهران دانست اما سرسلسله اساتید این حوزه محسوب میشود.
.2 آقا محمد رضا قمشهای 1306 - ق -
اولین محقق و استاد عرفان نظری در این حوزه، آقا محمد رضا قمشهای - حکیم صهبا - است. وی تحصیلات خود را در حوزه اصفهان و نزد اساتیدی چون سید رضی لاریجانی 1270 - ق - و محمد جعفر لاهیجی شارح مشاعر به پایان برد و سپس به دلیلی به تهران مهاجرت کرد. اگر ملا عبداالله زنوزی مؤسس حوزه حکمی تهران است آقا محمد رضا بنیانگذار عرفان نظری در این حوزه است. به گفته حضرت آیت االله حسن زاده آملی وی در احیای معارف عرفانی به مثابت ملا علی نوری در احیای حکمت متعالیه بوده است.10 وی با تدریس تمهید القواعد و شرح فصوص قیصری سهم عمدهای در ترویج عرفان و تربیت محققانی در عرفان داشت. سید محمود ساوجی مینویسد: خدا رحمت فرماید آقا محمد رضا اصفهانی قمشهای را که در عصر ناصرالدین شاه فتح باب تدریس عرفانیات و تصوف از او شد. قرب ده سال در خدمتش به تحصیل .9 شرح مقدمه قیصری، ص 32؛ مقدمه تمهید، ص .11 .10 هزار و یک نکته، ص 358، نکته .61
